Dərslikdə Bakı Dövlət Universitetinin Coğrafiya
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
qalmış, təbii sərvətlər xeyli azalmış, bir çox qiymətli heyvanların nəsli kəsilmiş, çoxunun isə kəsilmək üzrədir. Son iki əsr ərzində 150 növə qədər heyvanın nəsli Yer üzərindən tamamilə silinmişdir. Hazırda daha 1000 növün nəsli kəsilməkdədir. Nyu-Yorkdakı zoologiya bağında nəsli tamamilə kəsilmiş 200 heyvan «qəbr abidəsi» nümayiş etdirilir. Bakı ətrafında Binəqədi kəndi yaxınlığında «Qır gölü» mövcuddur. 1930-cu illərdə tapılmış bu göldə nəsh kəsilmiş çoxlu heyvan qalıqları var. Hesab olunur ki, əgər əsaslı tədbirlər görülməsə yaxın 25-30 ildə bir çox heyvanların məhv olunması ehtimal olunur. XX əsrin başlaşğıcmda qara kərkədan Mərkəzi, Şərqi və Cənubi Afrikanın geniş ərazilərində yayılmışdır. Zaman keçdikcə Cənubi Afrikada onlar tamam qırılmış, başqa ərazilərdə isə ancaq milli parklarda və qoruqlarda rast gəlinir. 1967-ci ildə yalnız Keniyada qara kərkədanlarm sayı 18000 baş olmuşdur. 1984-cü ildə onların sayı minə enmişdir. Bir neçə il bundan əvvəl İrkutsk zooparkında nəsli tamam kəsilmiş hesab olunan Кар pələnglərinin balaları alınmışdır. Tur - ilkin vəhşi öküz, Avropada yayılmış iri buynuzlu malın sələfi kimi Avropanın meşə və çöl zonasında yayılmışlar. Meşələrin qırılması, torpağın şumlanması, ovçuluq və maldarlığın inkişafı turları öz yaşayış yerlərindən sıxışdırıb çıxarmışlar. XI əsrdə bu heyvanlar yalnız Polşanın və Litvanın qalın meşələrində qalmışdır. 1627-ci ildə Polşanın kral qoruqlarında axırıncı tur (dişi tur) ölmüşdür. Vəhşi at tarpan, keçmiş SSRİ-nin Avropa hissəsinin çöl və meşəçöl zonasında yaşamışlar və XIX əsrin 70-ci illərində hamısı ölmüşdür. Cənubi Afrika zebrası - kavaqqa, dərisindən ötrü vəhşicəsinə qırılmışdır. O dərilərdən yerli əhali taxıl məhsulları saxlamaq üçün istifadə edirdilər. 1873-cü ildə axırıncısı öldürülmüşdür. 152 Dəniz inəklərinin taleyi daha faciəli olmuşdur. İlk dəfə onu Komandor adaları yaxınlığında Berinqin rus ekspedisiyası görmüşdür. Bu tərkibdə akademik Steller də olmuşdur. Bu heyvanın əti və piyi yüksək dada malik olduğu üçün onların intensiv ovlanması başlanmış və 27 il sonra sonuncu inək məhv edilmişdir. Hazırda Yer üzərində ən iri heyvan olan balinaların aqibəti də təhlükəlidir. Onların sayı sürətlə azalır. Göy balinanın uzunluğu 32 metrə çatır. 25 metrlik balinanın (dişisi) çəkisi 110 ton olur. Onların ömrü 40 il olur. Şimali Amerikada bizonlarm qırılması davam edir. Hazırda bu heyvanlar yalnız milli parklarda qalmışlar. XVII əsrdən başlayaraq Afrikanın heyvanat aləmi məhv edilməyə başlanmışdır. Hazırda yalnız milli parklarda zebr, fil, müxtəlif antilopları, zürafə və başqa heyvanları görmək olar. Avstraliyanın da canlı aləmi dəyişmişdir. Hazırda 34 növ kisəlilər məhv olunub getmək üzrədir. Avropa və Asiyada bir çox heyvanlar tükənsə də bitki aləmi nisbətən yaxşı qalmışdır. Ən böyük faciəyə okean adalarının faunası məruz qalmışdır. Azərbaycana bir çox xəz dərili heyvanlar (Cənubi Amerikadan Amerika norkası, skuns, Amerika yenotu, digər ölkələrdən yenota bənzər it, Ussuri yenotu, ada dovşanı, qunduz gətirilərək mühitə uyğunlaşdırılmışdır. Respublikamızın heyvanat aləmi də zəngindir. 158 növ heyvan (27 növ məməli, 50 növ sürünən, 11 növ suda- quruda yaşayan), 35 növ quş və 92 balıq Azərbaycan təbiətinin sakinləridir. Azərbaycanda da heyvanat aləminin qorunmasına ciddi ehtiyac var. Azərbaycanda 4 növ heyvanın (şir, qulan, bəbir, pələng) və üç növ quşun (çöl toyuğu, dəvəquşLi, müqəddəs ibis) nəsli kəsilmişdir. Ceyran, muflan, dağ qoyunu kimi heyvanların, turac, qırqovul, kəklik, qaratoyuq və s. quşların, Xəzərin və Kürün qızıl balığının «Qırmızı kitab»a adının düşməsinə 153 ehtiyac vardır. Tək Kür çayının ölkəmizə ildə 33 min sentner balıq verdiyi vaxtlar (1926-1946) olmuşdur. Azərbaycanda Xəzər dənizində və bir çox çaylarda qiymətli əti və kürüsü ilə məşhur olan nərə balığı, uzunburun balıq, bölgə, ilanbahğı, qızıl balıq, qızıl xallı balıq, ağ qızılbahq, ziyad balığı. Xəzər külməsi, xəşəm, xarmuliya, şamayı, çəki balığı, çapaq və s. yayılmışdır. Lakin təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, bir çox neftayırma və kimya zavodlarının Xəzərə atdıqları neft və zəhərli kimya məhsulları tullantılarının təsirindən Xəzərin canlı aləmi təhlükə qarşısındadır. 1977-ci ildə Azərbaycanda Nazirlər Sovetinin qərarı ilə Azərbaycan SSRİ-də nadir və nəsli kəsilməkdə olan heyvanat və bitki növlərini qeydə alan kitab -«Qırmızı kitab» tərtib olunmuşdur. Heyvanları ənənəvi qorumaq forması - Qoruqlardır. Təbiəti mühafizənin qoruqlarda aparılması fikri XIX əsrin ikinci yarısından həyata keçirilməyə başlanmış və XX əsrdə davam etdirilmişdir. O dövrdə belə fikir mövcud idi ki, təbiətin mühafizəsi ondan istifadəyə mütləq əks mütənasibdir. Yəni təbiəti mühafizənin marağı, təbii sərvətlərin istifadəsi ilə uyğun gələ bilməzdi. Ona görə də uzun müddət təbiətin mühafizəsinin əsas üsulları qoruqlar yaradılmasına əsaslanırdı, yəni təsərrüfatın dövriyyəsindən müxtəlif əkinlərin, landşaftların, canlı heyvanların və bitkilərin ayrılıb ayrıca qorunması yolu ilə və s. Qoruqlar müxtəlif təbii ərazilərin elmi və estetik əhəmiyyət kəsb edən xarakter landşaftlarını, aradan çıxmaq təhlükəsinə məruz qalan təbii kompleksləri, onların komponentlərini mühafizə edib saxlamaq, nadir və nəsli kəsilməkdə olan fauna və flora nümunələrini qoruyub artırmaq, təbiət komponentləri arasındakı qarşılıqlı əlaqə və asılılıqları təbii halda davam etdirmək, mühüm torpaqqoru- yucu, iqlim mülayimləşdirici, sutəmizləyici, sanitariya və 154 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|