Dərslikdə Bakı Dövlət Universitetinin Coğrafiya
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
Növbəti əkin sisteminin perspektivliyi bitgilərin üfüqi rotasiyası (nöbələşməsi) ilə bağlıdır. Kənd təsərrüfatının bütün formalarının intensiv inkişafı onun verə biləcəyi ekoloji nətiəcələrinin dəqiq tədqiq olunması ilə əlaqədardır. Kənd təsərrüfatı məhsuldarlığının artırılması ilə yanaşı, bütün biosfer proseslərinin, ən əsası isə maddələr dövranının optimallaşdırılması qarşıya məqsəd qoyulmalıdır. Qədim zamanlardan insanlar heyvanları əhliləşdirməyə başlamışlar. Qitələrdə müxtəlif heyvanlar əhliləşdirilib. İnsan üçün bu gün də heyvanların faydası çoxdur: ərzaq mənbəyidir, dərman, parfyumeriya, texniki yağ, suvenir və s. istehsalında xammaldır, xəz-dəri və gön mənbəyidir, minik və qoşqu aləti kimi istifadə edilir, elmi əhəmiyyəti var və estetik zövq verir. Buna görə də bütün qitələrdə insanlar həmişə ev heyvanlarının və bitkilərin növünü, cinsini, sayını və məhsuldarlığını daim artırır. Bundan əlavə insan üçün də mənfi cəhəti də var: insana və çöl heyvanına xəstəliklərin yayılması, bitkiləri tələf etməsi, təbii bitki örtüyünü korlaması, nəqliyyatla toqquşub qəzalara səbəb olması və s. Eyni zamanda maldarlığın ətraf mühit üçün əhəmiyyəti əvəzsizdir. Məs.: maddələrin biokimyəvi dövriyyəsində iştirakı, canlı təbiətin təkamülündə, bitkilərin çarpaz tozlanmasmda, torpağın əmələ gəlməsində, torpağın gübrələnməsində rolu, alaq bitkilərini azaltması və s. (3) Maldarlığın ətraf mühitə və çöl heyvanlarına təsiri ötəri bir hadisə deyil. Məs: ev heyvanlarının yemi təbiətdən götürülür. Onların böyük sürüləri olan çöl heyvanları otlaqlardan təqribən çəkilib getməli olur. Eyni zamanda ev heyvanları çöl heyvanlarına qorxulu xəstəliklər yoluxdurub onların kütləvi qırılmasına səbəb olur. Bunun əksinə olaraq çöl heyvanları xəstələnib bir az zəifləyən kimi yırtıcı heyvanlar onları tələf edirlər. 181 VI FƏSİL TƏBİİ EHTİYATLARDAN İSTİFADƏNİN EKOCOĞRAFİ ASPEKTLƏRİ 6.1. Təbii ehtiyatlardan istifadənin ekoloji, iqtisadi və texnoloji aspektləri Təbii ehtiyatlar - insanların öz yaşayışlarını təmin etmək üçün istehsal vasitəsidir. Təbii ehtiyatlar təbii şəraitdən kənarda mövcud ola bilməzlər. Təbii ehtiyatların təsnifatı, onlardan kompleks istifadə etmək və mühafizəsini təşkil etmək üçün böyük nəzəri və praktik əhəmiyyət kəsb edir. Bundan asılı olaraq təbii ehtiyatları iki böyük qrupa bölmək olar: tükənən və tükənməyən. Tükənən ehtiyatlar öz növbəsində bərpa olunan və bərpa olunmayanlara ayrılır. Hava, su, torpaq, bitki örtüyü tükənən, lakin bərpaolunandır. Yerin təkindən çıxan bütün təbii ehtiyatlar tükənən, lakin bərpa olunmayanlardır. Tükənməyən təbii ehtiyatlara günəş enerjisi, külək, geotermal, qabarma və s. enerjilərdir. Təbii ehtiyatların bərpa olunması və bərpa olunmaması çox hallarda onlara insanların münasibətindən asılıdır. Bizim dövrümüzdə təbii ehtiyatların bütün tipləri mühafizə olunmalıdır. İstehsalın indiki mərhələsində təbiətin mühafizəsinin praktiki məsələlərini həll etmək üçün təbii ehtiyatların müxtəlif növlərində sayı və onlardan səmərəli istifadə olunması vacibdir. Yerin təkində toplanmış bütün faydalı qazıntıların cəmi mineral sərvətlər anlayışını təşkil edir. Mineral sərvətlər sənayenin vacib sahələrinin (energetika, qara və əlvan metallurgiya, kimya sənayesi, tikinti və s.) inkişafı üçün əsasdır. Mineral xammal təbii ehtiyatlar kimi ölkənin milli sərvəti sayılır. Faydalı qazıntı yataqlarının aşkar edilməsi və 182 kəşfiyyatı, onların səmərəli və kompleks istifadəsi Xalq təsərrüfatının dinamik inkişafı üçün zəmin yaradır. Elmi- texniki inqilab döväində təbii ehtiyatlar ölkənin iqtisadi gücünü göstərən amillərdən biri hesab olunur. Dünya iqtisadiyyatının inkişafı bütün dünyada təbii ehtiyatların çıxarılmasının kəskin çoxalmasının və ümumi milli məhsulda onun rolunun artmasını göstərir. Heç vaxt mineral xammal, xüsusilə neft, təbii qaz, alüminium filizi, müəyyən əlavələr, nüvə xammalı iqtisadiyyatın inkişafına hazırkı dövrdəki kimi əhəmiyyətli olmamışdır. Demək kifayətdir ki, bütün dünyanın yerin təkindən çıxarılan sənaye məhsullarının 70%-dən çoxu faydalı qazıntılardan istehsal olunur. Müasir sənayenin bünövrəsi təbii xammallardır. Onun kəşfiyyatı, çıxarılması və emalı hazırda insan fəaliyyətinin miqyasca ən nəhəng fəaliyyət dairəsinə çevrilmişdir. Neft, təbii qaz, kömür-yanacaq enerji balansının əsas tərkib hissələridir. Metal filizləri-sənayenin çoxsaylı məhsulları üçün xammaldır. Dağ - kimya filizləri kənd təsərrüfat bitkilərinin məhsuldarlığını artınnaq üçün istifadə olunur. Qeyri-filiz qazıntıları tikintinin tələbatını ödəyir. Respublikamız yüksək inkişaf etmiş sənayenin və kənd təsərrüfatının tələblərini ödəyən qüvvətli təbii ehtiyat bazasına malikdir. Cəmiyyətin inkişafı və onun çiçəklənməsi təbiətin istifadə olunan sərvətlərinin müxtəliflifliyindən, xüsusilə yerin təkindəki ehtiyatlardan asılıdır. Hətta təbiətin bəzi dövrlərinin maddi mədəniyyətində (“daş”, ’’büıiinc”, “dəmir” əsrləri) insan həyatında təbii ehtiyatların rolu əks olunmuşdur. Təbii ehtiyatlar bərpa olunmayan təbii sərvətlər kateqoriyasına aid olmaqla - onların ümumi ehtiyatı istifadə nəticəsində azalır. Mineral sərvətlərin bərpa olunmaması müəyyən mənada nisbi xarakter daşıyır, belə ki, onların bərpası yerin təkində indi də gedir, ancaq bu proses o qədər yavaş gedir ki, onların çıxarılması ilə və 183 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|