Dərslikdə Bakı Dövlət Universitetinin Coğrafiya
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
indiyə qədər bir neçə kosmik layihələr həyata keçirilmişdir. Bununla aşağı orbitdə pilotlarla idarə olunan kosmik zibilin mövcudluğu öyrənilməyə başlanmışdır. Xüsusilə də 1990-cı ilin aprelində peykdə qoyulmuş, sahəsi 130 m- olan xüsusi platformanın səthində 0.5 mm- dən böyük həcmli hissəciklərin 35 mindən çox zərbəsi qeydə alınmışdır. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, səthə dəyən hissəciklərin «Kraterləri» həm süni, həm də təbii mənşəli hissəciklərin zərbələrinin nəticəsində yaranmışlar, o cümlədən də nüvə reaktorlarından dəyən zərbələr. Yerə düşən iri kosmik zibilə (1 m^ en kəsiyi olan)gəldikdə isə, onlar orta hesabla həftə ərzində bir dəfədən az düşmüşlər. Zibillərin düşmə vaxtı düşmə yerlərini təyin etmək mümkün olmur. «Kosmik obyekt» terminini müəyyənləşdirirkən, «Kosmik obyekt» anlayışının tərkib hissəsi kimi həmçinin daşıyıcı vasitələr və onun hissələri fəaliyyət göstərmirsə də, konvensiya kosmosa aparat buraxan və kosmosu çirkləndirən dövlət üzərində potensial məsuliyyət saxlayır. 171 V FƏSIL TƏBİİ - TEXNOGEN PROSESLƏRİN EKOCOĞRAFİ XÜSUSİYYƏTİ 5.1. Energetik sistemlərin ekocoğrafi aspektləri Cəmiyyətin inkişafı və tərəqqisi təbiətin istifadə olunan müxtəlif sərvətlərindən, xüsusilə yerin təkindən çıxarılan sərvətlərdən asılıdır. Hətta maddi mədəniyyətin bəzi adları (daş, tunc, bürünc, dəmir əsri və s.) təbii mineralların adı ilə bağlıdır. Mineral sərvətlər bərpa olunmayan resurslarıdır. Onların bərpa olunmaması bəzi mənada nisbi xarakter daşıyır, çünki onların bərpası təbiətdə o qədər zəif gedir ki, onların çıxarılma tempinə və insan ömrü ilə müqayisədə bərpa olunmayan sayılır. Elmi-texniki inqilabın sürətli inkişafı enerjiyə olan tələbatın sürətlə artması ilə müşayət olunur. Onun istehsalı hər 10 ildən bir iki dəfəyə qədər artır. Bir çox mütəxəssislərin proqnozlarına əsasən üçüncü minilliyin əvvəllərində bütün enerji növlərinə dünyanın tələbatı üç dəfə artacağı gözlənilir. Energetika - enerji ehtiyatları, müxtəlif enerji növlərinin hasilatını, dəyişməsini, ötürülməsini və istifadəsini daxil edən xalq təsərrüfatı sahəsidir. Energetika insan fəaliyyətinin ən mühüm tərəfidir. Energiyanm istifadəsi olmadan insanın başqa işləri də praktiki olaraq mümkün deyildir: təbii ehtiyatların çıxarılması və emalı, sənaye məhsulunun istehsalı, nəqliyyat, kənd təsərrüfatı, işıq, istilik, səhiyyə və s. Lakin energetika məsələləri ilə həll edilməlidir ki, biosferdə başqa qlobal problemlərin vəziyyəti pisləşməsin. Buna baxmayaraq, energetika müəyyən üstünlüklərlə yanaşı, ətraf mühitə mənfi təsir də göstərir. Biosferin çirklənməsi növlərinin 80%-ə qədərini enerji prosesləri, o cümlədən 172 yanacağın hazırlanması və istifadəsi təşkil edir. Son 30-40 ildə dünyada hər bir insanın istifadə etdiyi enerjinin miqdarı iki dəfədən çox, neft isə üç dəfə yarım artmışdır. Bunun nəticəsi isə dünyada duru yanacaq ehtiyatının hiss olunacaq dərəcədə tükənməsidir. Enerji istehsalının iki tipi var: bioloji enerji istehsalı (antropogen). İkinci tipin bir neçə forması var: istilik energetikası, hidroenergetika, atom energetikası, ənənəvi olmayan enerji mənbələri (günəş, termal, dalğa və qabarma, tullantı üzvi maddələrin enerjisi və s.). 5.2. Enerji ehtiyatlarının növləri. İstilik-enerji xammalları Qlobal enerji strategiyası və problemlər, əhalinin sayının artması, cəmiyyətin ayrı-ayrı təbəqələri arasında əmlak fərqlərinin yüksəlməsi, ərzaq və su çatızmazhğı, sağlamlığın və səhiyyənin vəziyyəti, şəhərlərdə əlverişsiz hava, iqlimin dəyişməsi, ekosistemlərin deqradasiyası, nüvə silahının yayılması və s. kimi ümumdünya məsələləri ilə qarşılıqlı əlaqədədir. Yer üzərində enerjidən istifadə durmadan artır və müxtəlif qiymətlərə əsasən 2000-ci ildə 16-24 trilyon kVt/s olmuşdur. Yeni enerji mənbələrinin perspektiv istifadəsinin və enerjinin gələcək inkişafının təbii mühitə təsiri müxtəlif enerji ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi ilə təyin olunur. Ən sadə qiymətlərə əsasən əsas yanacaq enerjisinin əsasını təşkil edən potensial ehtiyatının cəmi - kömür və başqa bərk yanacaq növləri, maye, karbohidrogen, təbii qaz və s. ehtiyatlar 5500-6950 milyon kVt/s təşkil edirlər. Bir-birindən fərqlənən mineral yanacaqların müxtəlif qiymətərinin cəm potensialı götürüldükdə əsas rol yenə də kömürə verilir. Öz ehtiyatlarına görə kömür neftdən 20-30 dəfə, təbii qazdan 30-50 dəfə üstündür. Mineral enerjilər içərisində kömürün payını potensial cəmdən 72% təşkil edir. İnsanlar öz yaşadıqları dövrdə 80-85 milyard ton enerji istifadə etmişdir. Bu rəqəmin yarısı son 25 ildə 173 istifadə olunub. Məlumatlara əsasən 2000-ci ilə kimi 76,2 milyard ton neft, 99,7 milyard ton təbii qaz və 70,4 milyard ton uran xammalı istifadə olunub. İstilik enerjisini texniki tərəqqinin əsasını, xalq təsərrüfatının inkişaf tempini təşkil etməsini söyləyirlər. Keçmiş Sovetlər İttifaqı istilik enerjisi alınmasının əsasını qoyan ölkələrdən olmuşdur. İstilik energetikasının əsasını istilik elektrik stansiyaları (İES) təşkil edir. Bu stansiyada enerjinin 70%-ə yaxmı istehsal olunur. Ona görə də bu sahənin ətraf mühitə təsir ön plana çıxır. 500-dən çox qüvvətli İES-lər və istilik elektrik mərkəzləri (İEM) gecə-gündüz işləyərək milyon tonlarla üzvi yanacaq yandırılır. Onların hesabına təqribən sənaye müəssisələrindən atmosferə atılan zəhərli tullantıların 1/4-i düşür. Atılan zəhərli tullantılarının yarıya qədəri kükürd dioksididir. 1/3-i azot oksidinin, 1/4%-i isə uçan külün payına düşür. Yanacaq və oksidləşdirici rolunu oynayan qızdırılmış hava fasiləsiz olaraq yandırıcı qazana daxil olur. Yanacaq kimi adətən kömür və şist istifadə olunur. Həmçinin, neftayırma zamanı neftdən - benzin, ağ neft və başqa yüngül fraksiyalar ayrıldıqdan sonra qalıq məhsulu kimi - qaz və mazutdan istifadə olunur. Bərk yanacaq yandırılan zaman atmosferə yanmağa macal tapmamış hissəciklər olan uçan kül hissəcikləri, kükürd anhidridi, bəzi ftor birləşmələri, həmçinin tam yanmamış yanacağın bəzi qazvari məhsulları daxil olurlar. İES-lərin tullantı sularında vanadium, nikel, ftor, fenol və neft məhsulları olur. Onlar su hövzələrinə atıldıqda suyun keyfiyyətinə və su orqanizmlərinə zərərli təsir göstərə bilər. Suyun istiliyi də su hövzəsinə mənfi təsir göstərməklə, orada çoxlu dəyişikliklər əmələ gətirir. İES-lər enerjini qızmış buxarın köməyilə hərəkətə gətirilən trubinin köməyilə alınır. Trubin işləyərkən işlənmiş buxar su vasitəsilə soyudulur. Ona görə də İES-lərdən fasiləsiz 8-12°S qədər qızmış su hövzəyə daxil olur. 174 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|