öz məhsulunun, digər bir müəllifin əsərinin, yaxud da hansısa
sənədin tərcüməsi üçün müraciət edir. Məsələn, hansısa bir
nəşriyyat Şekspirin əsərlərinin tərcüməsinin yeni nəşri üçün
bədii tərcüməçiyə müraciət edir. Eləcə də müasirimiz olan bir
müəllif öz əsərlərini digər bir dildə də oxuculara təqdim etmək
üçün tərcüməçi əməyindən istifadə etməli olur. Sifarişçi ilə
məxəz mətnin müəllifi müxtəlif şəxslər olduqları kimi, bu
prosesin nəticəsindən faydalananlar da təkcə sifarişçi deyil,
həm də digər şəxslər olur. Yuxarıdakı misaldan da göründüyü
kimi, Şekspirin əsərlərinin tərcüməsini sifariş edən nəşriyyat
özü də son nəticədə oxucuların tələbatını və zövqünü, eləcə də
öz ticari maraqlarını nəzərə alaraq hərəkət edir. Tərcümə
olunacaq mətnin müəllifi adətən onu öz ana dilinin daşıyıcıları
üçün nəzərdə tutur və çatdırmaq istədiyi fikri məhz onların
tələblərini, ehtiyaclarını, maraq və həvəslərini nəzərə almaqla
formalaşdırır. Əksər hallarda müəllif əsərini və ya hazırladığı
sənədi tərcümə üçün hazırlamır. Lakin başqa dildə çap
olunmaq üçün yazılan əsərlər də meydana çıxa bilər. Bundan
əlavə, hazırda xarici ekspertlərin iştirakı ilə hazırlanan bir çox
hesabatların tərcümə olunacağı əvvəlcədən planlaşdırılır.
Məsələn, hökumət hər hansı bir sahənin inkişafı ilə bağlı
müəyyən beynəlxalq layihələr həyata keçirir və bu məqsədlə
xarici mütəxəssislərin monitorinq, qiymətləndirmə və s.
proseslərdə iştirakı yekun hesabatların xarici dildə
hazırlanması ilə nəticələnir. Aydındır ki, hesabat hökumətə
təqdim olunmaq üçün dövlət dilinə tərcümə edilməlidir. Bəzən
də elə olur ki, ixrac mallarının etiketləri və istifadə qaydaları
xarici dildə tərtib olunur və həmin mətnlərin müəllifləri bu
xarici dili mükəmməl bilmədikləri üçün müəyyən orfoqrafik,
leksik, qrammatik xətalara yol verirlər. Ümumiyyətlə
götürdükdə isə demək lazımdır ki, məxəz mətn özü
məxəz dilin
normalarına cavab verməlidir. Tərcümə zamanı bu amil
diqqətdən yayınmamalı: hədəf mətn artıq məxəz dilin
10
daşıyıcılarını və normalarını deyil, ilk növbədə hədəf məln
oxucularını qane etməli və hədəf dilin normalarına cavab
verməlidir.
Əvvəldə qeyd olunduğu kimi, müəllif özü əsərinin
tərcüməsini sifariş etdiyi kimi, tərcümə istifadəçiləri də
sifarişçi ola bilər. Yəni xarici dili bilməyən şəxs müəyyən bir
mətnin tərcüməsini istifadə üçün sifariş edə bilər. Məsələn,
müəyyən bir yerli şirkət hər hansı bir qurğunu xaricdən alarkən
onun iş prinsiplərini əks etdirən sənədi tərcümə etdirə bilər.
Tərcümə prosesində iştirak edən tərəflərin məqsədləri,
mövqeyi və digər xüsusiyyətləri münasibətlərin düzgün
tənzimlənməsinə, işin səmərəli qurulmasına və nəticədə
tərcümənin keyfiyyətinə müəyyən dərəcədə təsir göstərdiyinə
görə onların nəzərə alınması vacibdir. Məhz bu məqamda
tərcümədə əməkdaşlıq anlayışı ortaya çıxır.
Mövzuya aid tapşırıq:
Tərcümə
haqqında
bildiklərinizi
qrup
yoldaşlarınızla bölüşün; fərqli fikirləri yazı lövhəsində
qeyd edib müzakirəyə yekun vurun. Axırda isə «Tərcümə
peşəsi nədir?» mətnini oxuduqdan sonra öz qənaətlərinizlə
indi öyrəndiklərinizi müqayisə edin.
1.3.
TƏRCÜMƏDƏ ƏMƏKDAŞLIQ
Tərcümədə əməkdaşlıq kimlər arasında və hansı
şəkildə haş verir?
Tərcümədə əməkdaşlıqda sifarişçi, müəllif, tərcüməçi və
oxucu (istifadəçi) iştirak edir.
Adətən, tərcüməçi ilk növbədə sifarişçi ilə əlaqə
saxlayır. Tərcüməçi ilə sifarişçi arasında münasibətlər tərcümə
üçün təklif alındığı andan başlayır.
Sonra bu təklif
11
rəsmiləşdirilir. Tərcüməçi görüləcək işin mövzusu, həcmi,
yerinə yetirilmə müddəti, təhvil verilmə vaxtı və ödənişi
haqqında məlumatlandırılır. Nəticədə tərəflər razılıq əldə
etdikdə müqavilə imzalanır. Müqaviləyə əsasən sifarişçi
tərcüməçini lazımi iş şəraitilə təmin edir, xidmətin
müqabilində tərcüməçinin haqqının ödənilməsini təşkil edir,
onu lazımi materiallar, o cümlədən sənədlərlə tanış edir, işin
gedişində qarşıya çıxan çətinlikləri həll edir və şikayətlərə
baxır.
Tərcüməçi isə öz növbəsində işin vaxtında və keyfiyyətli
icrasına təminat verir. O, baş verə biləcək çətinliklərə qarşı
sifarişçini qabaqcadan xəbərdar edir, lazım gəldikdə sifarişçiyə
digər həmkarını öz əvəzinə məsləhət görür.
Göründüyü kimi, tərcümə prosesində ən məhsuldar
əməkdaşlıq müəlliflə tərcüməçi arasında baş verir.
Məxəz mətnin müəllifi ilə əlaqə yaratmaq mümkün
olduqda tərcüməçi ondan qarşıya çıxan problemlərlə bağlı
məsləhətlər ala bilir. Bəzən fikir mübadiləsi gedişində müəllif
öz mətnində dəyişikliklər edir. Lakin təcrübədə bunun əksinə
də rast gəlinir. Belə ki, müəlliflə tərcüməçi arasında orijinala
sədaqət məsələsində ixtilaflar da baş verir. Məsələn, tərcüməçi
Qəvin Riçardzın aqibətini buna misal çəkmək olar. O, Dario
Fonun «Anarxistin qəfil ölümü» adlı dram əsərini ingilis dilinə
çevirərkən dəyişdirərək səhnələşdirmiş və bu tamaşaya
müəllifi dəvət etmişdi. Tərcüməçi müəllifin obrazlarını yalnız
ixtisar etməklə kifayətlənməmiş, hətta Dario Fonun qadın
obrazlarına baş rol verməməsini məsxərə obyektinə çevirib
onun adım öz tamaşasının süjetində səsləndirməyə də cəsarət
etmişdi. Doğrudur, hadisədən narahat olmuş dostlar fasilə
zamanı tərcüməçiyə hücum çəkmiş hiddətli Dario Fonu geyim
otağında sakitləşdirməyə çalışmışlar və Q.Riçardzın adaptəsini
belə
izah etmişlər ki, o, dramı ingilis
12