etməli, uzun çəkən görüşlər zamanı dilmanclarm növbəli
şəkildə işləməsinin lazım olduğunu dərk etməli, onların da adi
insanlar kimi müəyyən ehtiyaclarının olmasını nəzərə almalı,
enerjilərinin bərpası üçün fasilədən istifadələrinə şərait
yaratmalıdır. Təsadüfi təcrübələr göstərir ki, bəzən ehtiyac
olmadan tərcüməçi masaları üzərinə su şüşələri düzülür, bəzən
isə bütün tədbir boyu tərcüməçilərə bir stəkan su təklif etmək
belə yaddan çıxır. Bir qayda olaraq, tədbirin sonunda işi
keyfiyyətli yerinə yetirən tərcüməçiyə təşəkkür etmək gələcək
əməkdaşlıq üçün zəmin yaradır. Qaranlıq düşənədək davam
edən görüşlərin sonunda xüsusilə qadın tərcüməçinin öz
mənzilinə getməsi üçün rahat nəqliyyat vasitəsindən istifadə
imkanının olub-olmamasını soruşmaq sifarişçinin vəzifə borcu
olmasa da, onun bir növ alicənablığından, qayğıkeşliyindən,
ümumiyyətlə götürdükdə isə təşkilatçılıq qabiliyyətindən
xəbər verir.
Mövzuya aid tapşırıq:
2007-ci ilin 3 noyabr tarixində Kanadada icma
dilmanc- ları üçün standartlar müəyyən olunmuşdur. Bu
standartlar ölkə üzrə sosial xidmət, hüquq və səhiyyə
sektorunda çalışan şifahi tərcüməçilər üçündür. Həmin
standartlarda tərcüməni şifariş edən müştərilər üçün də
öhdəliklər öz əksini tapmışdır (22, 16). Bu öhdəlikləri
kitabın «Əlavələr» bölümündən tapıb oxuyun, Azərbaycan
dilinə tərcümə edin və hər bir bənddə göstərilən fikri daha
geniş şəkildə əsaslandırın (Sizə «Nə üçün?» sualı kömək
edəcək).
20
2. MƏTNƏ GÖRƏ TƏRCÜMƏNİN NÖVLƏRİ
2.1. ŞİFAHİ TƏRCÜMƏ YAZILI TƏRCÜMƏ İLƏ
MÜQAYİSƏDƏ
Tərcümo prosesində nitq şifahi və ya yazılı ola bilir,
buna görə də tərcümə yazılı, yaxud şifahi olur. Məlum olduğu
kimi, hər iki tərcümə növü mütəxəssisdən işçi dillərini
mükəmməl bilmək, aidiyyəti olan sahə üzrə geniş məlumat,
müəyyən vərdişlər tələb edir. Bu tələblərlə yanaşı, yazılı
tərcüməni şifahi tərcümədən fərqləndirən bir sıra mühüm
cəhətlər mövcuddur. Bunlar hər iki növ tərcümə üzrə peşə
hazırlığı, vərdişlər və qabiliyyətlər tələb edir.
Əvvəla, yazılı tərcümə yazılı məxəz mətnin yazılı
şəkildə digər dilə çevrilməsini, şifahi tərcümə isə şifahi mətnin
digər dilə şifahi tərcüməsini nəzərdə tutur.
Zaman baxımından şifahi tərcümə mətnin dərhal
tərcümə edilməsini nəzərdə tutduğu halda, yazılı tərcümədə
belə tələskənlik yoxdur; yəni, şifahi tərcümədə vaxt
tərcüməçini gözləmir. O, məxəz mətni yalnız bir dəfə eşidir.
Yazılı tərcümədə isə material göz qabağında olduğundan
tərcüməçi istənilən məqamı təkrarən nəzərdən keçirmək
imkanına malik olur. Odur ki, işin gedişində yazılı
tərcüməçinin müxtəlif mənbələrə müraciət etməsi üçün kifayət
qədər vaxt və imkanı olduğu halda, şifahi tərcümədə problem
yerindəcə həll edilməlidir, dilmanc heç bir əlavə mənbəyə
istinad etmək imkanı olmadığından öz bilik və vərdişlərinə
güvənməlidir. Şifahi tərcümədə dəqiqlik təxminən 70%
gözləndiyi halda, yazılı tərcümədə bu göstərici 99%-ə çatır.
C.F.Hendri tərcümənin bu iki növünü müqayisə edərkən
şifahi tərcümə ilə bağlı məsələni belə ümumiləşdir
21
mişdir: «Burada dəqiqlik sürət qədər vacib deyil. Dilmanc səhv
edə bilər, bunun üstündən keçmək olar. Amma tərcüməçi heç
vaxt səhv edə bilməz» (15, 15). Daha sonra o, tərcüməçilərin
dilmanclardan fərqini mübaliğəli şəkildə belə ifadə edir:
«Dilmanc cazibəli oğlan və ya qız olduğu halda, tərcüməçi
gözə görünməyən bir şəxsdir. Konfransın hesabatları və
bunların dəqiqliyi məhz dilmancdan asılıdır. O səhv
etməməlidir. Yazılı tərcüməçi isə öz işini sərbəst və sakit
şəraitdə görür» (15, 16).
Tərcüməçi mətni elə yazmalıdır ki, yaratdığı hədəf
mətndə redaktəyə ehtiyac qalmasın. Dilmancdan gözəl natiqlik
qabiliyyəti, asanlıqla eşidib-anlama, tez qərarçıxar- ma
vərdişləri tələb olunur. Yazılı tərcümə biristiqamətlidir. Şifahi
tərcümədə isə dillərarası ünsiyyət iki tərəf arasında
qurulduğundan tərcümə də iki istiqamətdə aparılır.
Dilmanclıqda işçi dillərinin hər ikisi işin gedişində növbə ilə
gah aktiv, gah da passiv dil kimi çıxış edir.
Bəs tərcüməçinin işçi dilləri dedikdə nə başa düşülür?
Mövzuya aid tapşırıq:
Yazılı və şifahi tərcümənin üstün və zəif cəhətlərini
əks etdirən cədvəl tərtib edin və bu tərcümə növlərindən
hansını gələcəkdə seçəcəyinizi əsaslandırın.
2.2. TƏRCÜMƏÇİNİN İŞÇİ DİLLƏRİ
«Tərcüməçinin işçi dilləri» dedikdə tərcümə prosesində
istifadə olunan aktiv və passiv dillər nəzərdə tutulur. Məxəz
mətnin dili passiv, hədəf mətnin dili aktiv sayılır. Adətən
tərcüməçilərin aktiv dili onların öz ana dilləri olur. Bir
22
qayda olaraq beynəlxalq təcrübədə peşəkar tərcüməçilər xarici
dildən öz ana dillərinə tərcümə edirlər.
Tərcüməçinin ana dili onun A dili də adlanır.
Tərcüməçinin bəzən iki fəal dili olur. Yəni, ana dili ilə yanaşı,
tərcüməçinin əsas təhsil aldığı və A dili səviyyəsində bildiyi
digər bir aktiv dili də ola bilər. Bu onun ilk dəfə dil açarkən
eşitdiyi dil olmaya da bilər. Məsələn, orta və ali təhsilini rus
dilində almış və bu dili mükəmməl bilən azərbaycanlı üçün rus
dili məhz belə dil sayılır. İkinci fəal dil B dili adlanır ki, buna
da tərcüməçi mükəmməl surətdə yiyələnməli və onun
incəliklərindən dərindən xəbərdar olmalıdır. Tərcüməçinin
ikinci aktiv dili ingiliscə «retour» də adlanır. Tərcüməçinin
passiv dili ona həmin dili tam başa düşmək və o dildən
digərinə tərcümə etmək imkanı verməlidir. Adətən
tərcüməçilərin C dili passiv dil sayılır. Tərcüməçi bu dildə
həmin dilin daşıyıcıları kimi oxuya və başa düşə bilir. Ancaq
onun C dilində A və B-də olduğu kimi mükəmməl yazması və
ya danışması o qədər də vacib deyil. Tərcüməçinin A, B və C
dilləri onun dillər kombinasiyasını təşkil edir. Tərcüməçinin
bir neçə B dili ola bilər. Eyni sözləri onun C dili haqqında da
söyləmək mümkündür, lakin iki A dili olan tərcüməçilərə az
təsadüf olunur. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, adətən tərcümə
B və C dillərindən A dilinə edilsə də, tərcüməçinin
qabiliyyətindən və bazarın tələbatından asılı olaraq proses
bunun əksi istiqamətində də aparıla bilər.
Hazırda tDi cıum bazarında hansı i^çi dilhrə üstünlük
verilir?
Dünya miqyasında ən çox tələb olunan işçi dil kimi
ingilis dili birinci yerdə gedir. Ən çox tələb olunan digər işçi
dillər sırasına ərəb, rus, fransız, alman, italyan, yapon, ispan,
çin dilləri aid edilir. Hal-hazırda Avropa Birliyi qurumlarında
11 rəsmi dildən istifadə olunur. Avropa Parlamentində işə
başlamaq üçün dilmancm ən azı iki passiv dili olmalıdır.
Ümumiyyətlə götürdükdə, işçi dillərə
23
Dostları ilə paylaş: |