Dərslikdə yığcam və anlaşıqlı şəkildə müasir beynəlxalq hüququn
Yüklə 11,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
iki və ya daha artıq bir dövlətdə birləşdikdə, əvvəlki dövlətlərin dövlət borcu varis dövlətə keçir. Bütün digər hallarda isə, əgər müvafiq tərəflər xüsusi saziş bağlamayıblarsa: a) əvvəlki dövlətin heç bir borcu yeni müstəqil dövlətə keçmir; b) dövlət parçalandıqda, dövlətin dövlət borcu varis dövlətlər arasında ədalətli qaydada bölüşdürülür. SSRİ-nin xarici borcu haqqında məsələ SSR İttifaqının dövlət borcu və aktivlərinə münasibətdə varislik haqqında 1991-ci il 4 dekabr tarixli Müqavilədə və bu Müqaviləyə əlavələr haqqında 1992-ci il 13 mart tarixli Sazişdə öz həllini tapmışdır. Bu müqavilələrdə dövlət borcunun müvafiq paylarla bölüşdürülməsi prinsipi əsas götürülmüşdür. Lakin sonralar, yuxanda artıq qeyd edildiyi kimi, SSRİ-nin xarici borcu üzrə ümumi məsuliyyəti digər varis dövlətlərlə ikitərəfli sazişlər əsasında Rusiya öz üzərinə götürdü. 58 VIII FƏSİL BEYNƏLXALQ HÜQUQ VƏ DÖVLƏTDAXİLİ HÜQUQ 1. Beynəlxalq hüququn və dövlətdaxili hüququn qarşılıqlı münasibətinə dair nəzəriyyələr Yuxanda biz qeyd etmişdik ki, beynəlxalq hüquq vo dövlətdaxili (milli) hüquq avtonom fəaliyyət göstərən, lakin bir-birilə əlaqədə olan və bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərən hüquq sistemləridir. Lakin bu fikir beynəlxalq hüquq elmində və praktikasında heç də birmənalı qəbul olunmur. Beynəlxalq hüququn və dövlətdaxili hüququn qarşılıqlı münasibətini izah edən aşağıdakı nəzəriyyələr mövcuddur: L Monizm nəzəriyyəsi. Bu nəzəriyyənin nümayəndələri (əsas nümayəndəsi görkəmli hüquqşünas alim f f.Kelzendir) belə hesab edirlər ki, beynəlxalq hüquq və dövlətdaxili hüquq «hüquq» adlanan vahid sistemin iki komponentidir. Hər iki normalar sistemi bir mühitdə fəaliyyət göstərir və eyni məsələni nizama salır. Eyni zamanda eyni məsələ ilə bağlı olduqlarına görə, iki sistem arasında ziddiyyət ola bilər. Bu zaman beynəlxalq hüquq üstünlüyə malik olur. Praktik baxımdan bu o deməkdir ki, dövlətin qanunverici orqanı və məhkəmələri daxili hüququn beynəlxalq hüquqa uyğun olmasını təmin etməlidir. Əgər belə bir uyğunluq yoxdursa, milli məhkəmə beynəlxalq hüquq normasını tətbiq etməlidir. Monizm nəzəriyyəsində bir cərəyan mövcuddur ki, onun əsasını alman filosofu Hcgcl qoymuşdur. Bəzi mənbələrdə «tərsinə mo- nizm» adlanan bu doktrinaya görə, milli hüquq beynəlxalq hüquq üzərində üstünlüyə malikdir. Burada beynəlxalq hüquq milli hüquq 59 sisteminin torkib hissəsi, onun sahələrindən biri kimi götürülür; beynəlxalq hüquq xarici dövlət hüququ kimi səciyyələndirilir. 2. Dualizm nəzəriyyəsi Bu nəzəriyyəyə görə (əsas nümayəndəsi məşhur alman alimi Tripeldir), beynəlxalq hüquq və dövlətdaxili hüquq bir-birindən ayrılıqda mövcud olan və fəaliyyət göstərən iki tamamilə müstəqil hüquq sistemləridir. Beynəlxalq hüquq dövlətlər arasındakı münasibətləri nizama salır, dövlətdaxili hüquq isə dövlətin ərazisində fərdlərin hüquq və vəzifələrini müəyyən edir. Dualizm beynəlxalq hüququn və dövlətdaxili hüququn eyni sferada fəaliyyət göstərməsini inkar edir, lakin qəbul edir ki, onların eyni predmeti vardır. Bu predmeti beynəlxalq hüquq beynəlxalq səviyyədə, milli hüquq isə dövlət daxilində tənzimləyir. Məsələn, əgər fərdin beynəlxalq hüquqla təminat verilən hər hansı hüququ dövlət tərəfindən pozulub- sa, milli məhkəmə bu zaman milli hüququ tətbiq edəcəkdir. Dövlət öz öhdəliklərini beynəlxalq səviyyədə poza bilər, lakin bu, beynəlxalq məhkəməyə aid olacaqdır. Başqa sözlə, beynəlxalq məhkəmələr beynəlxalq hüququ, milli məhkəmələr isə milli hüququ tətbiq edir. Dualizm doktrinasından belə alınır ki, dövlətin hərəkəti öz ərazisində tam qanuni ola bilər, lakin bununla belə həmin davranış beynəlxalq məsuliyyət doğura bilər. 3. «Koordinasiya» nəzəriyyəsi Bu nəzəriyyənin nümayəndələri {Antsilotti, Fitsmoris) beynəlxalq hüququn və dövlətdaxili hüququn eyni sferada fəaliyyət göstərməsini və eyni predmeti olmasını inkar edirlər. Onlann fikrincə, bu iki hüquq sistemi heç vaxt ziddiyyətdə olmur. Hər sistemin «öh- dəlikləri» kolliziyada ola bilər və hansı öhdəliyin üstün olmasını hüquq sistemi özü müəyyən edir. Belə ki, milli hüquq məsələnin həllini beynəlxalq hüquqa «göndərmirsə», müvafiq milli hüquq norması tətbiq edilir və əksinə. Göründüyü kimi, bu yanaşma dualizm nəzəriyyəsi ilə, demək olar ki, eynidir və praktik baxımdan onlann arasında çox cüzi fərq vardır. Fərq, əsas etibarilə, nəzəri cəhətdəndir: indi haqqında danışdığımız nəzəriyyənin məğzində duran ideya ondan ibarətdir ki, - bu, onun adından bəllidir, - beynəlxalq hüquq və dövlətdaxili hüquq sistem kimi bir-biri ilə ziddiyyətdə olmur; mo- nizm və dualizm isə «konfTontasiya» nəzəriyyələridir. 60 2. Beynəlxalq hüququn dövlətdaxili hüquq sistemində implementasiyası Beynəlxalq hüquq normalan daxili hüquq sistemlərinin «Vasi- təçiliyi» olmadan lazımi qaydada həyata keçirilə bilməz. Xüsusilə insan hüquqları, cinayətkarlann verilməsi, iqtisadi münasibətlər, regional inteqrasiya və bu kimi digər məsələləri tənzimləyən beynəlxalq hüquq müddəalannm implementasiyası, yəni həyata keçirilməsi, prinsip etibarilə, yalnız milli qanunvericinin və milli məhkəmənin «iştirakı» ilə mümkündür. Bu «iştirak»ın forma . ə metodlan müxtəlifdir və dövlətdən dövlətə fərqlənir: beynəlxalq hüquqda bununla bağlı vahid normativ sxem yuxdur. Beynəlxalq hüquq baxımından, dövlətin öz üzərinə götürdüyü beynəlxalq öhdəlikləri milli səviyyədə necə həyata keçirməsi və bütövlükdə beynəlxalq hüquqla milli hüququn qarşılıqlı münasibəti problemini necə həll etməsi, prinsip etibarilə, vacib deyildir. Vacib cəhət ondan ibarətdir ki - bu, əslində ümumi beynəlxalq hüququn imperativ tələbidir dövlətlər beynəlxalq hüquq normalanna əməl etsinlər və lazımi hallarda on- lann dövlətdaxili qüvvəsini təmin etsinlər. Təkrar edirik ki, bu tələbin yerinə yetirilməsinin forma və vasitələrinin seçilməsi hər bir dövlətin öz konstitusiya qanunvericiliyində və praktikasında müəyyən olunur. Dövlətlərin konstitusiya praktikasından irəli gələrək, beynəlxalq hüquq normalarının dövlətdaxili implcmentasiyasınm iki əsas üsulunu göstərmək olar: L İnkorporasiya («daxiletmə»). Bu zaman beynəlxalq hüquq normaları, onların məcburiliyi dövlət tərəfindən müvafiq qaydada tanındıqdan sonra heç bir dövlətdaxili akt olmadan birbaşa milli hüquqa daxil edilir və milli hüquq normalan kimi tətbiq edilir. İnkorporasiya aşağıdakı qaydada formulə edilir: «beynəlxalq hüquq milli hüququn tərkib hissəsidin). Dünyanın əksər ölkələrində, o cümlədən Azərbaycan Respublikasında bu üsuldan istifadə olunur. 2. Transformasiya («çevirmə»). Bu halda beynəlxalq hüquq ipso facto milli hüququn hissəsi sayılmır. Beynəlxalq hüquq milli hüquqa ayrı-ayrı qanunvericilik 61 Yüklə 11,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|