5.
Beynəlxalq müqavilələrin milli
məhkəmələr tərəfindən tətbiqi
İnkorporasiya yolu ilo beynəlxalq müqavilənin milli hüquqa daxil
edilməsi onun birbaşa tətbiq oluna bilməsi demək deyil. Başqa sözlə,
məhkəmədən tələb etmək olmaz ki, o, dövlətin, iştirakçısı olduğu
beynəlxalq müqaviləni hər hansı işin həlli üçün birbaşa tətbiq etsin.
Beynəlxalq hüququn dövlətdaxili hüququn bir hissəsi elan edildiyi bütün
ölkələrin məhkəmə təcrübəsində, adətən, müvafiq beynəlxalq müqavilənin
özü icra olunan
(«self- executing»)
və ya özü icra olunmayan
{«non-self-executing»)
müqavilə olub-olmaması haqqında məsələ ortaya
çıxır.
Özü icra olunan
o müqavilələrə (müqavilə müddəalarına) deyilir ki,
onlar milli hüquq subyektlərinin iştirakı ilə olan münasibətləri avtomatik
tənzimləyən dəqiq hüquqi öhdəliklər və milli məhkəmələrdə bilavasitə iddia
ilə təmin oluna bilən hüquq və vəzifələr yaradır.
Özü icra olunmayan
müqavilələr isə özündən sonra müəyyən qanunvericilik aktlarının
verilməsini tələb edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, beynəlxalq-hüquqi
normaların böyük əksəriyyəti ilk növbədə, bu normaları qəbul etmiş
dövlətlərin özünə yönəlmişdir və onların orqanları üçün qanunvericilik,
təşki- lati və digər xeırakterli müvafiq öhdəliklər yaradır. Qeyri-müəyyən
olduğuna görə, bu normalar məhkəmə tətbiqi üçün zəruri hüquqi standartlar
nəzərdə tutmur. Xüsusilə bu, proqram xarakteri daşıyan, yəni yalnız ən
ümumi istiqamətlər, davranış sərhədləri müəyyən edən, adekvat
qanunvericilik və ya inzibati tədbirlərin həyata keçirilməsi zərurətini
birbaşa və ya dolayı yolla göstərən müqavilələrə aiddir. Ona görə də milli
məhkəmə bu müqavilələri öz- özlüyündə tətbiq edə bilməz. Misal üçün,
insan hüquqları sahəsində universal müqavilə olan İqtisadi, sosial və
mədəni hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktı götürək. Bu müqavilə Razılığa
gələn Tərəflərin niyyətinə görə özü icra olunan sayıla bilməz. Belə bir
nəticə Paktın 2-ci maddəsinin 1-ci bəndindən birbaşa irəli gəlir. Burada
deyilir ki, iştirakçı dövlətlər Paktda bəyan olunmuş hüquq- lan «öz
ehtiyatlarının maksimal hədlərində», «tədricən» və «bütün
65
müvafiq üsullarla, o cümlodən qanunvericilik tədbirləri qəbul et- məklə»
həyata keçirməyi öz öhdələrinə götürürlər. Beləliklə, həmin öhdəliklərin
həyata keçirilməsinin başlıca üsulu kimi milli qanunvericiliyə göndərişin
olması Paktda ehtiva olunmuş normaların özü icra olunmasını istisna edir.
Qeyd
edilməlidir ki, özü icra olunan və
icra olunmayan müqavilələrin
tərifi və habelə müəyyən olunmuş siyahısı yoxdur və praktik cəhətdən bu
heç mümkün də deyil. Bu və ya digər beynəlxalq müqavilənin özü icra
olunan olub-olmaması haqqında məsələ dövlətdaxili hüququn məsələsidir
və onun həlli dövlətdən dövlətə fərqlənir, yəni konstitusiyalardan,
məhkəmə praktikasından, hüquqi ənənələrdən və s. asılıdır. Doğrudur,
özündən sonra dövlətdaxili qanunvericilik tədbirlərini açıq-aydın tələb edən
və olduqca ümumi və proqram xarakterli öhdəliklər nəzərdə tutan
müqavilələr, çox güman ki, bütün ölkələrdə özü icra olunmayan
müqavilələr kimi elan olunacaqdır. Bəzi dövlətlərdə «özü icra olunmayan»
müqavilə anlayışı məhkəmələr tərəfindən bu və ya digər beynəlxalq sazişin
tətbiqindən boyun qaçırmaq üçün istifadə olunur (daha doğrusu, sui-istifadə
olunur). Məsələn, bu hala ABŞ- da tez-tez rast gəlinir, halbuki məlumdur ki,
ABŞ-ın Konstitusiyası (VI maddə) beynəlxalq müqavilələri «ölkənin ali
hüququnun» bir hissəsi elan etmişdir.
Beynəlxalq müqavilənin özü icra olunmasının müəyyən edilməsi
problemi ilə qarşılaşan məhkəmələr, adətən, bir-biri ilə sıx əlaqəli iki suala
cavab verməli olurlar: 1) müqavilə onun dili, məqsədi və konteksti nəzərə
alınmaqla, birbaşa tətbiq oluna bilərmi; 2) Razılığa gələn dövlətlər fərdlərə
məhkəmədə müdafiədə oluna bilən hüquq və vəzifələri bilavasitə vennək
niyyətində olmuş- larmı. Belə ki, beynəlxalq müqavilənin iştirakçısı olan
dövlətlər müqavilənin özündə razılaşa bilərlər ki, müqavilə bütövlükdə və
ya onun ayrı-ayrı müddəaları birbaşa milli məhkəmələrdə tətbiq
olunacaqdır. Məsələn, Avropa İqtisadi Birliyinin yaradılması haqqında
Müqavilənin 189-cu maddəsində nəzərdə tutulmuşdur ki, Birliyin Şurasının
və ya Avropa Komissiyasının qərarları məcburidir və bütün iştirakçı
dövlətlərdə birbaşa tətbiq olunur.
66