məsi ilə bağlıdır. Bu səbəbdən, habelə dövlət suverenliyindən irəli gələrək,
ikili vətəndaşlığı olan şəxsi, dövlət, bir qayda olaraq, öz vətəndaşı kimi
tanıyır. Mübahisəli məsələ olduqda beynəlxalq məhkəmə təcrübəsində
«effektiv vdtəndaşlıq»
prinsipindən istifadə olunur: ikili vətəndaşlığı olan
şəxs daimi yaşadığı, işlədiyi, daşınmaz əmlakının yerləşdiyi dövlətin
vətəndaşı sayılır.
Azərbaycan Republikasınm vətəndaşı olan şəxsin başqa dövlətin
vətəndaşlığına mənsubiyyəti prinsip ebarilə tanınmır. Faktik olaraq bu,
yalnız Azərbaycan Republikasınm beynəlxalq müqavilələrində nəzərdə
tutulmuş hallarda mümkündür (bax: «Azərbaycan Respublikasının
vətəndaşlığı haqqında» Qanunun 10-cu maddəsi).
İkili vətəndaşlığa
həsr olunmuş iki cür
beynəlxalq müqavilələr vardır:
1)
ikili vətəndaşlığın nəticələrinin aradan qaldırılmasına yönəl^ miş
müqavilələr.
Bu müqavilələr ikili vətəndaşlığın özünü aradan qaldırmır.
Onlara misal olaraq
Vətəndaşlıq haqqında qanunların kolliziyasına aid olan
bəzi məsələlər haqqında 1930-cu il Haaqa Konvensiyasını, Çoxqat
vətəndaşlıq haqqında 1963-cü il Strasburq Konvensiyasını
və xüsusi olaraq
bağlanmış ikitərəfli müqavilələri göstərmək olar.
2)
bilavasitə ikili vətəndaşlığın ləğvinə yönəlmiş müqavilələr.
Bu müqavilələrin əsasına, adətən, o prinsip qoyulur ki: a) ikili vətəndaşlığı
olan şəxsə müəyyən müddət ərzində iki vətəndaşlıqdan birini seçmək
imkanı verilir; şəxs heç bir qərara gəlmədikdə, o, ərazisində daimi yaşadığı
dövlətin vətəndaşlığını saxlamış olur; b) dövlət onun vətəndaşı olmaq
istəyən şəxsi yalnız müvafiq dövlətdən icazə təqdim etdiyi halda öz
vətəndaşlığına qəbul edir.
ç)
vətəndaşsızlıq
Vətəndaşsızlıq (apatrizm) - şəxsin, heç bir dövlətin vətəndaşlığına
mənsub olmaması ilə səciyyələnən hüquqi vəziyyətidir.
Bu
şəxslərin heç bir dövlətlə hüquqi əlaqəsi olmur və heç bir dövlət tərəfindən
onlara diplomatik müdafiə göstərilmir.
88
«Əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan
şəxslərin hüquqi vəziyyəti
haqqında» Azərbaycan Respublikasının 1996-cı il 13 mart tarixli
Qanununda göstərilir ki, «vətəndaşlığı olmayan
şəxslər Azərbaycan
Respublikasının vətəndaşı olmayan və başqa dövlətin vətəndaşlığına
mənsub olmayan şəxslərdir» (2-ci maddə).
Vətəndaşsızlıq, əsasən, aşağıdakı hallarda meydana gələ bilər: şəxs öz
dövlətinin vətəndaşlığından çıxıb, hələ başqa bir dövlətin vətəndaşlığım
əldə etməyibsə; əcnəbi ilə nikaha daxil olan qadın öz dövlətinin
qanunvericiliyinə görə vətəndaşlığını avtomatik olaraq itirib, lakin ərinin
vətəndaşlığının əldə etməyibsə.
Vətəndaşlığı olmayan şəxslərin statusu
əksər ölkələrdə, mahiyyət
etibarilə, əcnəbilərə bərabər götürülür.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 69-cu maddəsinin I
hissəsində deyilir: «Əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər Azərbaycan
Respublikasında olarkən, qanunla və ya Azərbaycan Respublikasının
tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilə ilə başqa hal nəzərdə tutulmayıbsa,
Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları ilə bərabər bütün hüquqlardan
istifadə edə bilər və bütün vəzifələri yerinə yctirməlidirlər».
Vətəndaşlığı olmayan şəxslərə iki beynəlxalq müqavilə həsr
olunmuşdur:
Apatridlərin statusu haqqında 1954-cü il Konvensiyası
və
Vətəndaşsızlıq hallarının azaldılması haqqında 1961-ci il Konvensiyası.
1954-cü il Konvensiyası iştirakçı dövlətlərdən tələb edir ki, öz
qanunvericiliyində vətəndaşlığı olmayan şəxslor üçün müəyyən rejim
nəzərdə tutsunlar. Konvensiyada apatridlərin şəxsi statusu, əmlak hüquqlan
qorunur, onlar üçün təhsil alma, işədüzəlmə və s. sahələrdə bir sıra güzəştlər
müəyyən olunur. 1961-ci il Konvensiyasına görə, iştirakçı dövlət ərazisində
doğulmuş və başqa cür vətəndaşlıq əldə edə bilməyən şəxsə öz
vətəndaşlığını vennəlidir.
«Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı haqqında» Qanunun 12-ci
maddəsinə müvafiq olaraq, «vətəndaşhğı olmayan şəxslərin Azərbaycan
Respublikası ərazisində doğulmuş uşağı Azərbaycan Respublikasının
votondaşıdır». Qanunun 13-cü maddəsində isə müəyyən olunmuşdur ki,
«Azərbaycan Respublikasının ərazisində olan, hər iki valideyni naməlum
uşaq Azərbaycan Respublikasının vətəndaş ıdır».
89