Dərslikdə yığcam və anlaşıqlı şəkildə müasir beynəlxalq hüququn
Yüklə 11,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
XXIV FƏSİL BEYNƏLXALQ MÜBAHİSƏLƏRİN NİZAMA SALINMASININ DİNC VASİTƏLƏRİ 1. Dinc vasitələrin anlayışı və sistemi Beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərindən biri olan beynəlxalq mübahisələrin dinc yolla həll olunması prinsipinin normativ məzmununu və əhəmiyyətini yuxarıda biz geniş açıqlamışdıq. Göstərmişdik ki, aralarında ortaya çıxan mübahisələri nizamlamaq üçün dövlətlər onların ixtiyarında olan dinc vasitələrin hər hansı birindən istifadə edə bilərlər. Dinc vasitələrin tam olmayan siyahısı BMT Nizamnaməsinin 33-cü maddəsində öz əksini tapmışdır: danışıqlar, müayinə, vasitəçilik, barışdırma, arbitraj, məhkəmə araşdırması, regional orqan və ya sazişlərə müraciət. Göstərilən siyahıya «xeyirxah xidmətlər» daxil edilməmişdir; «müayinə» termininin əvəzinə isə hazırda «araşdır- ma» («təhqiqat») işlədilir. Beynəlxalq mübahisələrin nizama salınmasının dinc vasitələrini iki növə ayırmaq olar: 1) diplomatik vasitələr; 2) məhkəmə vasitələri. İkinci növə beynəlxalq arbitraj və Beynəlxalq məhkəmə daxildir; bu halda beynəlxalq mübahisələri qərəzsiz üçüncü tərəf beynəlxalq hüququ əsas götürməklə həll edir və onun çıxardığı qərar mübahisənin tərəfləri üçün məcburidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, bütün dinc vasitələr çox zaman bir yerdə tətbiq olunur. 300 2. Danışıqlar Beynəlxalq mübahisələrin dinc yolla həll olunmasının ən sadə, ən geniş yayılmış və ən çox üstünlük verilən vasitəsi birbaşa danışıqlardır. Çox zaman, ortaya çıxacaq mübahisələrin məhz danışıqlar vasitəsilə nizama salınması dövlətlər tərəfindən razılaşdırılır və müvafiq olaraq ikitərəfli və ya çoxtərəfli müqavilələrdə təsbit edilir. Danışıqlar mübahisələrin nizama salınmasının başlıca diplomatik vasitəsi sayılır. Bu halda mübahisonin tərəflərinin siyasi, iqtisadi və sosial mülahizələri ön plana çəkilir. Doğrudur, birbaşa danışıqlarda beynəlxalq hüquq da əhəmiyyətli rol oynayır. Bəzi müqavilələrdə nəzərdə tutulur ki, mübahisənin tərəfləri arasında birbaşa danışıqlar bir nəticə verməsə, tərəflərdən biri mübahisəni BMT-nin Beynəlxalq Məhkəməsinə və ya arbitraj məhkəməsinə verə bilər. Tərəflərin mübahisonin həllini üçüncü tərəfə etibar etmək istəməməsi danışıqlardan daha səmərəli istifadə olunmasını şərtləndirir. Birbaşa danışıqlara başlamış dövlət bu danışıqları vicdanla aparmağa borcludur. 3. Xeyirxah xidmətlər və vasitəçilik Xeyirxah xidmətlər və vasitəçilik çox zaman danışıqlarla bir zamanda tətbiq olunan vasitədir. Xeyirxah xidmətlər, əsasən, tərəflər arasında birbaşa danışıqları təmin edir və onun başlanması üçün imkan açır. Xeyirxah xidmətlər və vasitəçilik təklif edən şəxs və ya dövlətə mübahisənin hər iki tərəfinin etibarı olur. Vasitəçi mübahisənin hər iki tərəfinin bəyəndiyi və danışıqlarda bilavasitə iştirak edən şəxsdir. Onun əsas vəzifəsi ondan ibarətdir ki, mübahisənin nizama salınmasının şərtlərini tərəflərə təklif edir və bir- birinə zidd iki mövqe arasında kompromisə nail olunmasına səy göstərir. Son illərdə, BMT-nin Baş Katibi müxtəlif situasiyalarda 301 öz xeyirxah xidmotlorini toklif etmişdir vo bəzi hallarda bu missiyanı davam etdirərək vasitəçi kimi də çıxış etmişdir. Misal üçün, SSRİ, Pakistan və Əfqanıstan arasında mübahisənin nizama salınmasını göstənnək olar. Keçmiş Yuqoslaviya ərazisindəki münaqişələrlə bağlı Avropa İttifaqının və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının «sülh elçiləri» də eyni missiyanı yerinə yetirmişlər. 4. Araşdırma (təhqiqat) Araşdımıa komissiyalarından dövlətlər arasındakı mübahisənin faktik əsasını müəyyən elmək üçün istifadə olunur. Bu zaman mübahisənin tərəfi olan dövlətlər məsələni qərəzsiz quruma vermək haqqında razılığa gəlirlər; bu qurumun vəzifəsi zəruri faktların obyektiv müəyyən edilməsindən ibarət olur. Bundan sonra isə tərəflər bu faktların əsasında mübahisəni nizamlamaq barədə danışıqlara başlayırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, mübahisənin tərəfləri araşdırma komissiyalarının ortaya çıxardığı notieələrlə bağlı deyillər. Möveud beynəlxalq hüquq sistemində faktların müəyyən edilməsi üzrə məcburi mexanizmlərin olmadığı bir şəraitdə araşdırma komissiyalarının rolu çox böyükdür. 5. Barışdırma Barışdırma beynəlxalq mübahisələrinin həllinin elə bir vasitəsidir ki, bu zaman mübahisə üçüncü tərəfə - vəzifəsi mübahisənin nizamlanması üçün təkliflər vennək və məruzə təqdim etməkdən ibarət olan komissiya və ya komitəyə verilir. Barışdırma komissiyaları araşdımıa komissiyalarından onunla fərqlənir ki, ikincilərin vəzifəsinə konkret təkliflər vcmıək daxil deyildir. Bu mənada barışdırma arbitraja yaxındır. Lakin onların arasında çox mühüm bir fərq mövcuddur. Bir qayda olaraq, barışdımıa komissiyalarının məmzələri tərəflər üçün hüquqi cəhətdən məcburi deyildir. Barış- 302 dırma komissiyasının məruzəsi və təklif eldiyi nizamlama variantı gələcək danışıqlar üçün əsas rolunu oynaya bilər. Barışdırma bu baxımdan araşdmna ilə arbitraj arasında orta mövqe tutur. Barışdırma komissiyaları Mübahisələrin dinc yolla nizamlanması haqqında 1899-cu və 1907-ci il Haaqa Kovensiyalan ilə vo Mübahisələrin dinc yolla nizamlanması haqqında 1928-ci il Ümumi aktı ilə müəyyən edilmişdir. Misal kimi, dəniz sularının dclimitasi- yası üzrə Yan Meyen Barışdınna Komissiyasını (İslandiya/Norveç) göstərmək olar. Dəniz hüququ üzrə 1982-ci il BM'f Konvensiyasında müvafiq mübahisələrin nizamlanması proseduru kimi barışdırma komissiyalan nəzərdə tutulmuşdur. 6. BMT çərçivəsində mübahisələrin nizama salınması Birləşmiş Millətlər Təşkilatı sistemində beynəlxalq mübahisələrin nizama salınması üçün müxtəlif mexanizm və prosedurlar mövcuddur. Biz yuxanda BMT-nin Baş Katibinin «xeyirxah xid- mətlərindən» bəhs etdik. Aşağıda geniş şərh olunacaq BM'f Beynəlxalq Məhkəməsi də bu mexanizmlər sırasındadır. BMT-nin Baş Məclisi beynəlxalq mübahisələrin nizama salınması istiqamətində tövsiyələr etməklə bağlı geniş səlahiyyətlərə malikdir. Sülhə təhlükə və ya sülhün pozulması hallannda Təhlükəsizlik Şurasının öncül mövqeyini nəzərə almaqla, Baş Məclis, «mənşəyindən asılı olmayaraq, ümumi əmin-amanlığı və millətlər arasındakı dostluq münasibətlərini poza bilən hər hansı situasiyanın dinc yolla nizamlanması üçün tədbirlər tövsiyə edə bilər». Baş Məclisin əksər qətnamələri kimi, bu cür tövsiyələr də hüquqi cəhətdən məcburi deyildir. Ona görə də Baş Məclis tərəflərə mübahisənin hər hansı həllini zorla qəbul etdirə bilməz. Baş Məclis siyasi orqan olduğuna görə, hər hansı situasiya və ya mübahisə ilə bağlı aparılan müzakirələrdə vo təklif olunan tədbirlərdə beynəlxalq hüquq yox, siyasi mülahizələr əsas rol oynayır. 303 Yüklə 11,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|