qanlar vasitəsilə öz funksiyalarını həyata keçirir və yalnız bu orqanlann
əməlləri dövlətin əməlləri hesab olunur. Belə demək olar ki,
dövlət öz
orqanlarına görə, yalnız öz orqanlarına görə və bütün öz orqanlarına
görə məsuliyyət dayıyır.
Digər fiziki və ya hüquqi şəxslərin, yəni dövlətin
adından çıxış etməyən şəxslərin hüquqi zidd əməllərinə görə (məsələn, bir
qrup şəxsin xarici dövlətin səfirliyinə basqın etməsi) dövlət, ümumiyyətlə
götürdükdə, beynəlxalq məsuliyyət daşımır. Bu əməllərlə
bağlı
(bu
əməllərə
görə
yox) dövlət o zaman müvafiq dövlət qarşısında məsuliyyət
daşıya bilər ki, o, həmin əməllərin qarşısını almaq və/və ya təqsirli şəxsləri
cəzalandırmaq üçün lazımi səy göstəmıəmiş və zəruri tədbirlər
görməmişdir. Başqa sözlə, bu halda dövlətin beynəlxalq hüquqa zidd əməli
hərəkətsizlikdə ifadə olunur.
3.
«Dövlətin beynəlxalq cinayəti» anlayışı
Xüsusi sosial-hüquqi hadisə kimi beynəlxalq cinayət bir neçə mühüm
əlamətlərə malikdir; məhz bu əlamətlərə görə o, bütün digər beynəlxalq
hüquq pozuntularından fərqlənir. Bunlar aşağıdakılardır;
a) pozulmuş
öhdəliklərin xarakteri, yəni beynəlxalq birliyin həyati maraqlarını əks
etdirən öhdəliklərin pozulması; b) göstərilən öhdəliklərin pozulmasının
ciddiliyi: v) əməlin bütün beynəlxalq birlik tərəfindən beynəlxalq cinayət
sayılması, yəni commu- nis opinio-nun olması.
Şübhəsiz ki, beynəlxalq cinayətin başlıca ünsürü kimi yuxarıda
sadalanmış əlamətlərdən birincisi, yəni pozulmuş beynəlxalq öhdəliklərin
obyekti çıxış edir. Təcavüz, soyqırım və s. kimi cinayətlər törədilərkən
dövlətlər bütün beynəlxalq birlik qarşısında öhdəliklərini (erga omncs
öhdəlikləri) pozmuş olurlar və bu zaman bütün dövlətlər zərərçəkmiş tərəf
sayılır.
İkinci meyar, yəni beynəlxalq öhdəliklərin ciddi və ya ağır pozulması
beynəlxalq cinayətlərin xüsusi təhlükəli beynəlxalq hüquq pozuntulanndan
fərqəndirilməsi üçün müstəsna əhəmiyyət daşıyır. Məsələ burasındadır ki,
erga omncs öhdəliklərinin heç də
291
bülün pozunliiları beynolxalq cinayot deyildir. Bu öhdəliklərin yalnız ciddi,
ağır pozulduğu halda (əlbəttə ki, digər zəruri ünsürlərlə yanaşı) beynəlxalq
cinayot törədilməsi faktmdın danışmaq olar. Dövlətin öz öhdəliklərini
pozmasının ciddiliyinin maddi ifadəsi kimi onun hüquqa zidd əmoli
nəticəsində vurulmuş böyük miqdarda zərər çıxış edir. Vurulmuş zərərin
xarakteri və həcmi əməlin düzgün tövsifi üçün olduqca mühüm meyardır.
Beləliklə, ciddilik anlayışını təyin etməyin iki metodu mövcuddur:
onlardan biri cinayətin xarakterinə, ikincisi isə onun nəticələrinə əsaslanır.
Diqqətəlayiq haldır ki, beynəlxalq cinayətin sözügedən ünsürü
normativ sənədlərdə öz dəqiq əksini tapır. Məsələn, ağır pozuntular («grave
breaches») və digər pozuntular arasında fərq Müharibə qurbanlarının
müdafiəsinə dair 1949-cu il Cenevrə Konvensiyalarında aydın
qoyulmuşdur; bu sənədlərdə ağır pozuntuların cinayət-hüquqi qaydasında
təqib edilməsi üçün xüsusi rejim müəyyən edilmişdir.
Deyilənlərlə yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, beynəlxalq sülhə təhlükə
törədən, jus cogens normalarını pozan beynəlxalq hüquq pozuntularının heç
də hamısı beynəlxalq cinayət deyildir; yalnız o əməllər beynəlxalq cinayət
kimi tövsif oluna bilər ki, onlar bütün beynəlxalq birlik tərəfindən
beynəlxalq cinayət sayılır və beynəlxalq cinayot kimi nəzərdən keçirilir.
Daha ağır nətieələr doğurduğuna görə «obyektiv olaraq» beynəlxalq
cinayət kimi nəzərdən keçirilməsi üçün beynəlxalq hüquqa zidd əməl
«subyektiv olaraq» bütövlükdə beynəlxalq birlik tərəfindən cinayət
sayılmalıdır. Beynəlxalq birlik anlayışı o demək deyil ki, bu birliyin bütün
üzvlərinin yekdil rəyi olmalıdır və hər bir dövlətə beləliklə veto hüququ
verilməlidir. Digər tərəfdən, beynəlxalq hüquqa zidd olan bu və ya digər
əməlin «beynəlxalq cinayət» xarakteri hər hansı dövlətlər qrupu tərəfindən
deyil, beynəlxalq birliyin bütün əsas komponentləri tərəfindən tanınmalıdır.
Beynəlxal cinayət törədilərkən həmin cinayəti törətmiş dövlət üçün
xüsusi məsuliyyət rejimi ortaya çıxır. Bu rejim adi beynəlxalq hüquq
pozuntusu törədildiyi zaman meydana çıxan beynəlxalq məsuliyyət
rejimindən tamamilə fərqlənir: a) əgər birinci halda söhbət dəymiş zərərin,
sadəcə, ödənilməsindən gedirsə, ikinci hal
292
da isə zərərin ödənilməsindən əlavə, cinayəti törətmiş dövlətin
suverenliyinin və beynolxalq-hüquqi subyektliyinin müxtəlif cür
məhdudlaşdınlması mümkün ola bilər (məsələn, İraqın Küveytə qarşı
təcavüzündən sonra BMT Təhlükəsizlik Şurası özünün 687 saylı
qətnaməsində müəyyən etdiyi bir sıra tədbirlərlə İraqın suverenliyini
əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdırmışdı); b) beynəlxalq cinayət
törədilərkən müvafiq dövlətin məsuliyyəti ilə yanaşı, habelə həmin
cinayətin törədilməsində təqsirli olan fərdlərin beynəlxalq cinayət
məsuliyyəti də ortaya çıxır. Buna əlavə etmək lazımdır ki, beynəlxalq
cinayət törədilməsinə görə dövlətin vəzifəli şəxslərindən başqa, adi şəxslər
də məsuliyyətə cəlb oluna bilərlər. Doğrudur, bu, beynəlxalq cinayətin
xarakterindən asılıdır. Bir sıra cinayətlər, məsələn, təcavüz,
müstəmləkəçilik və apartcid həmişə dövlətin siyasi və ya hərbi aparatında,
yaxud onun maliyyə və ya iqtisadi sferalannda rəhbər mövqe tutan adamlar
tərəfindən törədilir və deməli, yalnız bu şəxslər beynəlxalq cinayət
məsuliyyətinə cəlb edilə bilərlər. Soyqırım, müharibə cinayətləri və insanlıq
əleyhinə cinayətlərin obyektiv tərəfini təşkil edən əməllər isə istənilən fiziki
şəxs tərəfindən törədilə bilər; bu halda dövlətin beynəlxalq məsuliyyəti ilə
yanaşı, bütün təqsirli şəxslərin də fərdi cinayət məsuliyyəti ortaya çıxır
(fiziki şəxslərin beynəlxalq məsuliyyəti barədə XVII fəsildə ətraflı bəhs
edilmişdir).
4.
Dövlətlərin məsuliyyətini istisna edən hallar
Yuxarıda ümumi qayda kimi göstərdik ki, dövlətin istənilən
beynəlxalq hüquqa zidd əməli onun beynəlxalq məsuliyyətini ortaya çıxanr.
Lakin bəzən elə hallar baş verir ki, dövlət öz beynəlxalq öhdəliklərini lazımi
qaydada və müddətdə yerinə yetirə bilmir və ya məcburən pozmalı olur. Bu
zaman həmin dövlətin əməlində formal olaraq beynəlxalq hüquq pozuntusu
tərkibi olsa da, o, beynəlxalq məsuliyyətdən azad edilir. Bu hallar
aşağıdakılardır: razılıq; əks tədbirlər; fors-major vo qabaqcadan görünə
bilməyən hadisə; fəlakət; son zərurət; özünümüdafiə.
293
Dostları ilə paylaş: |