Dərsliyə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 21 aprel 2003-cü IL tarixli 305 saylı əmri ilə qrif verilmişdir

127 
 
Mövzu 14.  
Gömrük statistikası və Xarici İqtisadi Fəaliyyətin Mal Nomenklaturası (XİF MN) 
 
Statistika əhatə dairəsinə görə ümumi nəzəri, riyazi və xüsusi statistika kimi sahələri birləşdirir. Gömrük 
işlərində əsasən sonuncudan istifadə olunur.  
Ali dövlət hakimiyyət orqanlarını xarici iqtisadi fəaliyyət barədə  məlumatlarla təmin etmək, valyuta 
nəzarəti, gömrük ödənişlərinin dövlət büdcəsinə daxil olmasına nəzarət edilməsi, Azərbaycanın xarici ticarətinin 
vəziyyəti və inkişafının təhlili məqsədi ilə gömrük orqanları malların gömrük sərhədindən keçirilməsi barədə 
məlumatları toplayır, sistemləşdirir və gömrük statistikası aparır.  
Göründüyü kimi, xarici iqtisadi fəaliyyətin statistikası deyiləndə mal və xidmətləri hesabatı (idxal və 
ixrac üzrə), habelə onlarla bağlı əməliyyatlar nəzərdə tutulur.  
Xarici ticarətin gömrük statistikası ölkənin xarici ticarət dövriyyəsini öyrənir, daha doğrusu, idxal və 
ixrac olunan malların sayını, dəyərini, habelə onların coğrafi istiqamətinin (“ölkə-mal”, “mal-ölkə” kəsimində) 
hesabatını aparır.  
Xarici ticarətin gömrük statistikasında ixrac (eksport) dedikdə ölkədən çıxarılan bütün növ xammal, 
yarımfabrikat və hazır məhsullar, idxal (import) dedikdə isə ölkəyə gətirilən bütün mallar başa düşülür.  
Bunlardan başqa, xarici ticarətin gömrük statistikasında ödəniş vasitəsi kimi buraxılmayan qızıl, gümüş 
və digər qiymətli metalların ixracı (idxalı), dövriyyədə olmayan qiymətli kağız, banknot və sikkələrin ixracı 
(idxalı), BMT və digər təşkilatların birdəfəlik yardımların, xarici gəmi, təyyarə  və avtomobillərinə satılmış 
yanacaq,  ərzaq və materialların, habelə bir il və daha uzun müddətə icarəyə verilmiş malların idxal (ixrac) 
zamanı tam dəyərinin hesablanmasının hesabatını da aparır.  
Azərbaycan Respublikasında idxal və ixrac əməliyyatlarının statistikası Yük Gömrük Bəyannaməsi 
(YGB) əsasında aparılır.  
Xüsusi gömrük statistikası aşağıdakı sahələr üzrə aparılır:  
1) Bəyannamə statistikası-gömrük rejimi növləri üzrə malların idxal və ixracının hesabatı;  
2) Gömrük ödənişlərinin statistikası-gömrük rəsmiləşdirilməsi yığımları, idxal gömrük rüsumları, 
əlavə dəyər vergisi, aksizlər, gömrük yığımları;  
3) Valyuta nəzarətinin statistikası-ixrac olunan malların miqdarı və dəyəri, valyuta qazanclarının 
miqdarı və vaxtında daxil olması;  
4) Ölkə mülkiyyətinə yönəldilmiş malların statistikası-qaçaqmalçılıq və xarici ticarət dövriyyəsi 
qaydalarının pozulması nəticəsində müsadirə olunan malların dəyəri, qoyulmuş cərimələrin miqdarı;  
5) Beynəlxalq poçt göndərişlərinin statistikası-Azərbaycan Respublikasına gətirilən və 
Azərbaycan Respublikasından aparılan poçt göndərişləri;  
6) Beynəlxalq daşımaların statistikası-Azərbaycan Respublikasından gedən və Azərbaycan 
Respublikasına gələn nəqliyyat vasitələrinin hesabatı;  
7) Sərnişin dövriyyəsinin statistikası-Azərbaycan Respublikasının sərhədini keçən fiziki şəxslərin 
hesabatı. 
Xarici iqtisadi fəaliyyət xidmətləri öz xüsusiyyətlərinə görə gömrük nəzarətindən keçməyən və gömrük 
yük bəyannaməsində öz əksini tapa bilməyən, lakin xarici ticarət əməliyyatı sayılan xidmətlərdir.  
Xidmət ticarəti material və qeyri-material kimi iki qrupa bölünür.  
İdxal (ixrac) material xidmətləri özündə aşağıdakıları birləşdirir:  
- nəqliyyat xidməti (gəmi qoşqusu, yük və  sərnişin daşınması üçün ödənən xarici valyutanın 
miqdarı);  
- layihə-axtarış işləri;  
- tikinti və quraşdırma işləri;  
- saxlanc təsərrüfatı xidmətləri;  
- rabitə xidmətləri;  
- xarici nəqliyyat vasitələrinin, avadanlıqlarının, cihaz və s. təmiri (həm ölkə daxilində, həm də 
xarici ölkələrdə)  
- poliqrafiya işləri və s.  
İdxal (ixrac) qeyri-material xidmətləri isə özündə:  
- kommersiya xidmətlərini (maliyyə vasitəçiliyi, sığorta, maşın, avadanlıq, nəqliyyat və binaların 
icarəsi, elmi-tədqiqat, reklam, hüquqi xidmət və s.);  
- təhsil sahəsindəki;  
- səhiyyə sahəsindəki;  
- tullantıların kənarlaşdırılması və sanitariya xidmətlərini;  
- istirahət, turizm, mədəniyyət və idman tədbirlərinin təşkili üzrə xidmətləri birləşdirir.  
Gömrük statistikasının formalaşması üçün statistik informasiyanın əsas mənbələri aşağıdakılardır:  

---

128 
 
1) yük gömrük bəyannamələri;  
2) yükü müşayiət edən sənədlər;  
3) dövlət orqanlarının lisenziyası və icarələri;  
4) hesabat (uçot) jurnalları;  
5) gömrük sərhədindən keçən mallar barəsində lazımi məlumat olan digər sənədlər.  
Xarici ticarətin gömrük statistikasının aparılması üçün ilkin məlumatlar malların gömrük 
rəsmiləşdirilməsində təqdim olunan YGB-dəki məlumatlar sayılır.  
Boru kəməri (neft, neft məhsulları, qaz və s.) və elektrik ötürücü xərcləri ilə nəql edilən malların uçotu, 
boru kəmərlərinin və ya elektrik ötürücü xətlərinin sərhəd və ya nəzarət - bölüşdürücü məntəqələrində malların 
qəbulunu təsdiq edən sənədlərə müvafiq olaraq, onların göndərilmə miqdarları üzrə  bəyan edilməsi 
xüsusiyyətlərinə görə aparılır.  
Xarici ticarətin, gömrük statistikası “Azərbaycan Respublkası xarici ticarətin gömrük statistikasının 
metodologiyası” əsasında aparılır. Metodologiya DGK sədrinin 15.02.1999-cu il tarixli 011 saylı əmri ilə təsdiq 
edilmişdir.  
DGK-da informasiya sistemlərinin, informasiya texnologiyalarının və onların təminat vasitələrinin 
tətbiqi sahəsində aşağıdakı işlər görülmüşdür: 
Gömrük statistikasının ilkin formaları 1 saylı TM, 4 saylı TM, 6 saylı TM, 7 saylı TM, 11 və 12 saylı 
TM formalarında olur. 1 saylı TM formasında gömrük rejimləri üzrə rəsmiləşdirilmiş idxal və ixrac YGB-nin 
sayı göstərilir.  
4 saylı TM-də isə valyuta gəlirlərinin miqdarı və müddəti barədə məlumatlar öz əksini tapır ki, bu da 
valyuta nəzarətinin statistikasının aparılmasına xidmət edir.  
6 saylı TM formasının göstəriciləri ilə bərabər, YGB-nin 47-ci qrafasının göstəriciləri gömrük ödənişləri 
statistikasının formalaşmasına xidmət edir. Statistik formada bir ay ərzində hesablanmış gömrük ödənişlərinin 
cəmi (gömrük rəsmiləşdirilməsinə görə yığımlar, ixrac və idxal rüsumları, ƏDV, aksizlər, plandankənar gömrük 
gəlirləri) göstərilir.  
7 saylı TM forması isə rüblük olub, beynəlxalq yükdaşımaların statistikasının aparılmasına imkan verir. 
Buraya bütün nəqliyyat vasitələrinin növləri (avtomobil, avtobus, təyyarə, dəniz gəmiləri, dəmiryol vaqonları və 
s.) göstərilir (gedən və gələn).  
11 TM və 12 TM saylı formalar qaçaqmalçılığın statistikası üçün istifadə olunur.  
Bütün toplanan məlumatlar son statistik formaya salınır ki, bunlar da 4 cür olurlar:  
1) təcili; 
2) aylıq;  
3) rüblük; 
 4) illik.  
Təcili hesabatda aşağıdakı məlumatlar olur:  
- Azərbaycanın MDB ölkələri və digər dövlətlərlə olan xarici ticarətin inkişafı barədə;  
- əsas malların idxalı və ixracı barədə. 
Təcili hesabatlar dövlət idarələrinə hər hesabat ayından 15 gün keçdikdən sonra göndərilir.  
Rüblük hesabatlar dövlət idarələrinə və beynəlxalq təşkilatlara rübün sonundan 40 gün keçdikdən sonra 
göndərilir. Bu hesabatda ölkənin xarici ticarətinin ümumi yekunları, ayrı-ayrı ölkələr və ölkə qrupları ilə olan 
xarici ticarət, XİFƏN üzrə ölkənin idxalı  və ixracı, ölkələr və mallar üzrə idxal-ixrac, xarici iqtisadi əlaqə 
iştirakçılarının kateqoriyaları üzrə idxal-ixrac malları, habelə barter əməliyyatları üzrə ixrac malları barədə 
məlumatlar olur. 
İllik hesabatlarda isə Azərbaycan Respublikasının xarici ticarətinin ümumi yekunu, xarici ticarətin 
qitələr və ölkə qrupları üzrə bölgüsü haqqında məlumatar olur (MDB, AB, OPEK və s.). 
Gömrük statistikasının məlumatları Azərbaycanın xarici ticarətinin vəziyyəti, xarici ticarətin milli və 
beynəlxalq göstəricilərinin tutuşdurulması və s. üçün lazımi şərait yaradır.  
Gömrük statistikasının aparılması ilə bağlı olan hüquqpozmalar, eyni zamanda gömrük orqanlarının 
normal fəaliyyətini pozan hüquqpozmalar deməkdir. Belə ki, gömrük statistikasının aparılması üçün əsas 
informasiya mənbəyi yük gömrük bəyannaməsi və digər sənədlərdir ki, bunlar da gömrük rəsmiləşdirilməsi 
zamanı deklarant tərəfindən təqdim olunur. Odur ki, gömrük statistikasının aparılması ilə bağlı  aşağıdakı 
hüquqpozmalar ola bilər: 
- malların və nəqliyyat vasitələrinin bəyanetmə qaydasının pozulması (AR İnzibati Xətalar Məcəlləsi, 
maddə 274);  
- gömrük orqanına gömrük bəyannaməsinin, sənədlərin və  əlavə  məlumatların təqdimedilmə 
müddətlərinin pozulması (275-ci maddə);  
- gömrük orqanına hesabat təqdim edilməməsi və uçot aparılması qaydasına riayət edilməməsi (İXM, 
277-ci maddə);  

---