Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Beynəlxalq ticarət və tə’diyə balansı 

İstehsal etdiyindən daha çox istehlaK edir. 

Tə’diyə balansında öİKənin bütün xarici iqtisadi əməliyyatları özünün 

dəyər ifadəsini tapır. 

Dünya  statistİKası  göstərir  Kİ,  dünya  öİKƏlərinin  tə’diyə  balansı 

heç  də  həmişə  tarazlıq  vəziyyətində  olmur. 

XX 

əsrin  İKİnci  yarısında 

dünya  öİKƏİərinin  qeyri-bərabər  və  ayrı-ayrı  öİKƏlərin  sür’-  ətli 

inKİşafı  bu  tarazlığın  pozulmasına  səbəb  olmuşdur.  Məsələn, 

Yaponiya  və  Almaniyanın  sür’ətli  inKİşafı  həmin  öİKƏlərin  tə’diyə 

balansında müsbət saldo yaranmasına səbəb olmuşdur. 

Tə’diyə  balansı  özünün  standart  Komponentləri  ilə  ifadə  olunur. 

Standart Komponentlər (müəyyən olunmamış vəsaitsiz) 

İKİ 

əsas hesab 

qrupuna  bölünür:  cari  əməliyyatlar  hesabı.  Kapital  və  maliyyənin 

hesabatı. 

Cari  əməliyyatlar  hesabında  əmtəələr  və  xidmətlər,  gəlirlər  və  cari 

transfertlər göstərilir. 

Kapital  və  maliyyənin  hərəKəti  hesabında  Kapital  transfertləri, 

istehsal olunmayan qeyri  - maliyyə aKtivlərinin alınması və satılması və 

maliyyə hesabı 

ƏKS 

olunur. 

Tə’diyə balansında gəlirlərə geniş yer verilir. 

Gəlirlərə aşağıdaKilar daxildir: 

1.

 

ƏməK ödənişləri - sərhədyanı, mövsümi işlərə cəlb edilən və digər 

qeyri  -  rezident  işçilərə  (o  cümlədən,  səfirlİKİərdə  işləyən  yerli 

vətəndaşlara) ödənilən əməK haqları, maaşlar və digər imtiyazlar. 

2.

 

İnvestisiyalardan  gəlirlər 

-  rezidentlərə  məxsus  xarici  maliyyə 

aKtivləri və rezidentlərin qeyri-rezidentlər qarşısında olan öhdəlİKİəri 

ilə bağlı daxilolmalar və ödənişlər. 

Cari  transfertlərə 

-  Kapital  transfertləri  sayılmayan  bütün  transfertlər 

aiddir.  Bura  İİK  növbədə  bütövlÜKdə  hÖKumətin  Köçürmələri  (o 

cümlədən, hÖKumətlər arasında cari beynəlxalq əməKdaşlıq, cari gəlir və 

əmlaK  vergilərinin  ödənilməsi  və  s.)  və  digər  Köçürmələr  (o  cümlədən, 

işçilərin pul Köçürmələri) daxildir. 

Kapital  transfertləri 

-  əsas  vəsait  üzərində  müİKİyyətçilİK 

hüququnun dəyişməsi, əsas vəsaitlərin alınması və satılması ilə bağlı 

olan  Köçürmələr  və  ya  Kreditorlar  tərəfindən  əvəzi  alınmadan 

öhdəlİKİərin ləğv olunması. 

Maliyyə hesabı isə özündə aşağıdaKiları birləşdirir: 

1. 

Birbaşa investisiyalar 

- bir 

Ö

İ

KƏ

 rezidentinin hər hansı bir təsərrüfat 

vahidinin  (birbaşa  investor)  digər 

Ö

İ

KƏ

  rezidentinin  təsərrüfat  vahidinə 

(birbaşa  investisiya  qoyulan  müəssisə)  uzunmüddətli  iqtisadi  marağını 

ƏKS

  etdirir;  belə  investisiyalar  birbaşa  investorla  investisiya  qoyulan 

müəssisə arasında bütün əməliyyatları əhatə edir. 

638 

---

Ta’diyə 'oalansının mahiyyəti və onu müəyyən edən amillər 

2.

 

Portfel  investisiyaları  -  səhm  və  uzunmüddətli  öhdəlİKİərlə  (yə’ni 

qiymətli  Kağızlarla)  bağlı  əməliyyatları  özündə 

ƏKS 

etdirir.  Birbaşa 

investisiyalar  və  ehtiyat  aKtivlərinə  aid  edilən  əməliyyatlar  bu 

Kateqoriyaya daxil deyil. 

3.

 

IUgər investisiyalar - qısa və uzunmüddətli Kommersiya Kreditləri, 

ssudalar, nağd pullar və depozitlər; digər debitor və Kreditor borcları bu 

Kateqoriyaya  daxildir.  Birbaşa  investisiyalarda  nəzərdə  tutula 

1

 

əməliyyatlar bura daxil deyil. 

4.

 

Ilhtiyat  aKtivləri  -  tə’diyələrdə  qeyri-tarazlığın  tənzimlənməsi,  bə’zi 

hallarda  isə,  digər  maliyyə  ehtiyacları  üçün  öİKənin  baş  pul-Kredit  orqanı 

tərəfindən məqbul sayılan aKtivlərlə əməliyyatlar. 

Tə’(|liyə balansında 

K a p i t a l   h e s a b ı

 

əsasən 

İKİ 

hissədən ibarətdir: 

-

 

neft  bonusu  (1997-ci  ildə  64  milyon  ABŞ  dollarına;  1998-ci  ilin  birinci 

rübündə isə sıfra bərabər olmuşdur); 

-

 

balansın  debet  tərəfindən  qeydə  alınan  mühacirlərin  transfert-  ləri 

(1997-ci  ildə  11  milyon  dollar,  1998-ci  ilin  birinci  rübündə  isə  qeydə 

alınmamışdır). 

Azərbaycanın 

dünyanın 

bazar 

təsərrüfatı 

sistemində 

inteqrasiya 

clunmasının  ən  mühüm  müsbət  meyllərindən  biri  onun  dünya  dövlətləri  ilə 

ticarət-iqtisadi və maliyyə əməliyyatlarını genişləndirməsidir. 

Qeyl etməK lazımdır Kİ, tə’diyə balansında 

m a l i y y ə  h e s a -  b ı n d c .

 

əsas yeri birbaşa investisiyalar tutur. Birbaşa investisiyalar 

1997-ci 

ildə 

1051 

milyon  dollar, 

1998-ci 

ilin 

I 

rübündə  isə 

219 

milyon 

ABŞ 

dolları 

olmuşdur.  Birbaşa  investisiyalar,  xüsusən  neft  soKtoruna  yönəldilmiş 

və  müvafiq  dövrlərdə 

780 

milyon  və 

197 

milyon 

ABŞ 

dolları  təşKİl 

etmişdir. 

Birbaşa investisiyalar isə hazırKi şəraitdə Azərbaycan iqtisadiyyatı 

üçün çox böyÜK əhəmiyyətə malİKdir. 

§4. Tə’diyə balansının tənzimlənməsi məsələləri 

Tə’diyə  balansı  öİKənin  xarici  iqtisadi  əlaqələrinin  vəziyyətini 

səciyyələndirən  əsas  maKroiqtisadi  göstəricilər  toplusudur.  Beynəlxalq 

maliyyə təşKİlatları və eləcə də inKİşaf etmiş dövlətlər hər' hansı bir öİKə 

ilə  əməKdaşlığın  istiqamətlərini  müəyyən  edərKən  İİK  növbədə  həmin 

öİKənin tə’diyə balansının göstəriciləri ilə tanış olur. 

Tə’diyə  balansının  göstəriciləri  öİKənin  real  tə’diyə  qabiliyyətini 

göstərməKİə  yanaşı,  həm  də  həmin  öİKənin  xarici  dövlətlərdən  njı 

dərəcədə asılı olduğunu göstərir. 

639 

---