Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Valyuta və onun mahiyyəti 

olması və Konvertləşdirilməsini tələb edir. 

Dünya  iqtisadiyyatının  sür’ətli  inKİşafı  və  təsərrüfat  həyatının 

beynəlmiləlləşdirilməsi  prosesi  isə  valyuta  münasibətlərinin  inKİşaf 

etməsi  və  təKmilləşdirilməsi  məsələlərini  zəruri  etmişdir.  Bu  işdə 

Beynəlxalq  Valyuta  Fondunun  təşKİli,  Avropa  valyuta  sazişi 

(1958-1973-cü illər), Avropa valyuta sistemi (1978-ci il) və s. xüsusi rol 

oynamışdır. 

İKİnci  Dünya  müharibəsi  illərində  dünyanın  çoxlu  öİKƏləri  öz 

valyutalarına ciddi məhdudiyyətlər qoydular. 

Yalnız  ABŞ  dolları  və  İsveçrə  frannından  başqa  heç  bir  valyuta 

sərbəst  Konvertləşdirilmirdi.  Bu  isə  dünya  öİKələri  arasında 

beynəlxalq  ticarətin  zəifləməsinə  və  1944-cü  ildə  Beynəlxalq  Valyuta 

Fondunun yaranmasına səbəb oldu. Valyutaların Konvertləşdi- rilməsi 

məsələsi  BVF-nin  əsas  vəzifələrindən  biri  olub,  beynəlxalq 

hesablaşmaların həyata Keçirilməsi, milli valyuta bazarının beynəlxalq 

valyuta bazarı ilə əlaqəsinin tə’min edilməsinə yönəldildi. 

Bu 

dövrdə 

BVF 

valyuta  Kurslarının  dəyişdirilməsində 

çoxlu 

məhdudiyyətləri aradan qaldırdı. 

Milli  valyutanın  beynəlxalq  dövriyyəyə  çıxarılması  öİKələr  üçün 

bir sıra fayda verir. 

Sərbəst  istehsalçıların  və  istehlaKçıların,  sərfəli  satış  bazarlarının 

öİKƏ 

daxilində  və  xaricdə  tapılması,  investisiyaların  cəlb  edilməsi, 

xaricdə 

qoyulması 

və 

stimullaşdırılması, 

səmərəli 

rəqabət 

mexanizminin  işə  düşməsi,  milli  istehsalın  dünya  istehsalının 

beynəlxalq  standartlarına  (qiymət,  istehsal  xərcləri.  Keyfiyyət) 

yaxınlaşması, beynəlxalq hesablaşmaların  milli valyuta ilə aparılması 

imKanının  genişlənməsi,  material,  maliyyə  və  əməK  resurslarından 

qənaətlə istifadə edilməsi üçün əlverişli şərait yaradır. 

Milli  valyutanın  dünya  bazarında  tədavül  etməsi  milli 

iqtisadiyyatla dünya bazarının qarşılıqlı əlaqəsini artırmaqla, xarici 

fəaliyyətə ƏKS-tə’sir göstərən neqativ halların qarşısını alır. 

Məsələn,  Almaniyanın,  Yaponiyanın,  İsveçrənin  milli  valyutası 

ABŞ dolları ilə səmərəli şəKİldə rəqabət aparır. 

Dünya ÖİKələri 

KolleKtiv 

valyutadan da istifadə edirlər. 

KolleK- tiv 

valyuta 

-  dövlətlərarası  iqtisadi  təşKİlatlar  çərçivəsində  beynəlxalq 

hesablaşmalarda istifadə olunan valyutadır. Məsələn, Avropa İqtisadi 

Birliyində  EKYU  Avropa  valyuta  sisteminin  yaradılması  valyuta 

sahəsində inteqrasiya üçün mühüm addım oldu. 

Artıq  Avropa  İttifaqına  daxil  olan  öİKƏlər  vahid  valyuta  -  «avro 

»nun dövriyyəyə buraxılması barədə razılığa gəlmişlər (1991- 1992-ci 

ildə  Maastrit  razılaşması).  Əsrin  sonuna  Kİmi  vahid  valyutanın 

dövriyyəyə  buraxılması  («avro»),  vahid  valyuta,  pul-  Kredit 

siyasətinin vahid mərKƏzdə birləşməsi və mərKəzi banKİarın 

643 

---

Beynəlxalq valyuta münasibətləri 

Avropa sisteminin yaradılması məsələsi irəli sürülmüşdür. 

1  yanvar  1999-cu  ildən  «avro»  dövriyyəyə  buraxılır  və  Avropa 

İttifaqının Mərnəzi BanKi işləməyə başlayır. 

1999-

 

2000-ci 

illərdə  bannlar  və  başqa  maliyyə  təsisatları  «avro» 

ilə  nağdsız  hesablaşmalara  Keçir  və 

1 

yanvar 

2002-ci 

ildən  «avro» 

banKnotları  dövriyyəyə  buraxılır  və  KÖhnə  milli  valyutalar  öz 

fəaliyyətlərini dayandırırlar 

(1 

iyul 

2002-ci 

il). 

Müəyyən  sahələrdə  valyuta  əməliyyatlarına  məhdudiyyət  qoyulan, 

xüsusilə  də  rezidentlər  (həmin  öİKƏlərin  fizİKİ  və  hüquqi  şəxsləri) 

barəsində  valyuta  məhdudiyyəti  saxlanılan  öİKƏİərin  valyutaları 

qismən 

çevrilən valyuta 

adlanır. 

Belə  Kİ,  o  yalnız  bə’zi  öİKƏlərin  valyutaları  (misal  üçün,  fin  mar- 

Kaları, yapon iyenləri və s.) ilə dəyişilə bilər. 

Defisit  xarici  valyuta  xərclənməsinin  qarşısını  almaq  məqsədi  ilə 

istər  rezidentlər,  istərsə  də  rezident  olmayanlar  üçün  milli  və  xarici 

valyuta dəyərli şeylərin öİKəyə gətirilməsi və öİKədən çıxarılmasında 

məhdudiyyətlər  və  qadağanlar  qoyulmasında  müxtəlif  üsullar  və 

valyuta  tənzimlənməsi  sahəsində  digər  tədbirlər  tətbiq  olunan 

ÖİKƏlərin valyutaları 

çevrilməz (qapalı) 

valyutaya aiddir. 

Çevrilməz  (qapalı)  valyuta 

yalnız  bir 

Ö

İ

KƏ 

daxilində  tətbiq  edilən 

valyutadır.  Buna  misal  olaraq  inKİşaf  etməndə  olan  öİKələrin 

ƏK

-

 

səriyyətini və Keçmiş QİYŞ-in üzvü olan öİKƏİəri göstərmən olar. 

Yerli  valyutalar 

əsasən,  çevrilən  olub-olmamasından  asılı  olmayaraq 

ərazisində obyent tİKİlən, alqı-satqı sövdələri və 

s. 

həyata Keçirilən öİKənin 

milli valyutasından ibarətdir. 

Beynəlxalq  valyuta  əməliyyatlarında 

bağlaşmalardan 

geniş  istifadə 

edilir.  Belə 

Kİ, 

xarici  ticarət  müqaviləsində  əmtəəyə  qoyulan  qiyməti 

və  ya  beynəlxalq  Kreditə  təqdim  olunan  məbləği  ifadə  edən 

valyutadır. Həm ixrac edənin və ya Kreditorun, idxalçının və ya borc 

alanın,  istərsə  də  üçüncü  bir  öİKənin  və  ya  sün’i  hesab  vahidinin 

valyutaları sərbəst valyuta ola bilər. 

Dünya  ÖİKƏİəri  arasında  beynəlxalq  hesablaşmalar  vasitəsi 

ŞƏK

-

 

lində istifadə edilən sərbəst valyutalar bir qayda olaraq, nisbətən sabit 

valyuta  sayılır.  Bundan  əlavə,  bir  sıra  hallarda  bə’zi  məhsulların 

qiyməti bir ən’ənə Kİmi müəyyən valyuta ilə ifadə olunur. 

Məsələn, neft məhsulları və xəz malları ABŞ dolları ilə, Kau çuK, 

qalay və bir çox əlvan metallar isə funt - sterlinq ilə alınıb satılır. 

Beynəlxalq valyuta əməliyyatlarında valyuta auKsionundan (hərrac) 

geniş istifadə edilir. 

Valyuta  auKsionu  (hərracı)  -  öİKənin  xarici  iqtisadi  fəaliyyət  iştiraKçıları 

arasında Keçirdiyi valyuta fondları vasitələrinin saziş qiymətləri  əsasında milli 

valyuta ilə satılması və alınmasına deyilir. 

644 

---