Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Beynəlxalq ticarət və tə’diyə balansı 

argentinalı  iqtisadçı  Raul  Prebiş  xammal  i x r a c ı n ı n   n ə t i c ə l ə r i n i   tənqid 

edir.  0  göstərir 

K

İ ,

 

xammal  ixrac  edən  zəif  inKİ-  şaf  etmiş  öİKƏİərdə  Kənd 

təsərrüfatı  və  təbii  xammalın  ixracının  genişləndirilməsi  onlar  üçün  iqtisadi 

cəhətdən  sərfəli  deyildir.  1876-1948-ci  illərin  materialları  əsasında  aparılmış 

hesablamalara görə beynəlxalq ticarət şərtləri Kənd təsərrüfatı malları və xammal 

ixrac  edən  inKİşaf  etməndə  olan  öİKələrin  əleyhinə  dəyişmiş  və  qiymət  indensi 

147-dən  89-a  enmişdir.  Bu  iqtisadçılar  inKİşaf  etməKdə  olan  öİKƏlərə  tövsiyə 

edirlər 

K

İ ,

 

onlar  xammal  ixracını  məhdudlaşdırsınlar  və  e’maledici  sənaye 

sahələrini innişaf etdirsinlər. Bundan başqa, bu öİKƏlər idxala əvəzetmə siyasəti 

yeritmənlə sənaye məhsullarının idxalını məhdudlaşdırsınlar. 

§3. Tə’diyə balansının mahiyyəti və onu 

müəyyən edən amillər 

Dünya öİKələri arasında müxtəlif beynəlxalq ödəmələr tə’diyə balansı 

vasitəsilə nizamlanır. 

Tə’diyə  balansı 

bir  ölnədə  müəyyən  vaxt  ərzində  (ay,  rüb,  il)  xaricdən 

daxil  olan  ödənişlər  və  həmin  ölnənin  xaricə  göndərdiyi  pul  ödənişləri 

arasındanı nisbətə deyilir. 

Daxil  olmuş  pul  ödəmələrdən  artıq  olduqda  tə’diyə  balansı  an-  tiv 

(müsbət  saldo),  ənsinə  olduqda  isə  passiv  (mənfi  saldo)  adlanır.  Tə’diyə 

balansının passiv qalığı  - saldosu, adətən öz valyuta ehtiyatları hesabına, 

ya da xarici istiqraz. Kreditlərin və idxal edilmiş xarici Kapitalın nöməyi ilə 

ödənilir. 

Belə  bir  fantı  göstərmən  lazımdır  ni,  neçmiş  SSRİ-də  xarici  iqtisadi 

fəaliyyətin uçotu və statistinası müttəfiq respublinalar tərəfindən aparılmırdı. 

SSRİ dağıldıqdan sonra (1991-ci il) artıq Azərbaycan Respubli- nası xarici 

dövlətlərlə  müstəqil  xarici  iqtisadi  fəaliyyəti  həyata  Keçirməyə  başladı.  Belə 

ni, Azərbaycan dövləti 1995-ci ildə özünün iİK dəfə tə’diyə balansını dərc etdi. 

Azərbaycan 

Respublinasının 

tə’diyə 

balansı 

Dövlət 

Statistina 

Komitəsinin,  Dövlət  Gömrün  Komitəsinin  bann  statistinasımn  və  digər 

nazirlin  və  təşnilatların  mə’lumatlarına  əsasən  Azərbaycan  Respublinasının 

Milli Bannı tərəfindən işlənib hazırlanır. 

Tə’diyə balansı üç əsas bölmədən ibarətdir: 

-

 

ticarət balansı (əmtəələrin idxal və ixracı); 

-

 

xidmətlər balansı və qeyri - Kommersiya ödəmələri; 

-

 

napital və nreditin hərənəti balansı. 

Birinci 

İ K İ  

bölmə cari tə’diyə balansını təşnil edir. Üçüncü böl- 636 

---

Tə’diyə balansının mahiyyəti və onu müəyyən edən amiilər 

mə  İSƏ  Kapital  idxal  və  ixracını,  investisiya  qoyuluşunu,  Kredit 

verilməsini özündə 

ƏKS 

etdirir. 

Tə’diyə balansı barədə daha düzgün təsəvvür əldə etməK üçün, 

İİK 

növbədə onun quruluşuna diqqət yetirməK lazımdır. Əmtəələrin ixracı 

Kəmiyyətindən  idxalı  Kəmiyyətini  çıxdıqdan  sonra  əmələ  gələn  fərq 

ticarət  balansının  saldosu  adlanır.  Xidmətlərin  ixracı  Kəmiyyətindən 

xidmətlərin  idxalı  Kəmiyyətini  çıxdıqda  alınan  fərq  xidmətlər 

balansının saldosunu verir. Xaricdə yerləşdirilmiş Kreditdən gələn faiz 

gəlirlərinin  Kəmiyyətindən  xarici  borclara  görə  verilən  faiz 

ödəmələrinin  Kəmiyyətinin  fərqi,  faiz  ödəmələri  balansı  ilə  sair 

transfertlər  (Köçürmələr)  Kəmiyyətinin cəminə  bərabər  olur.  Xaricdən 

əvəzsiz  daxilolmalardan  (bağışlananlar)  Köçürmələri  və  əvəzsiz 

bağışlamaları çıxdıqda transfert balansın saldosu alınır. 

Ticarət,  xidmətlər  və  transfertlər  balansının  məcmusu  tə’diyə 

balansının saldosunu verir. 

Tə’diyə  balansının  və  Kapitalın  hərəKəti  balansının  saldosu  ilə 

valyuta  ehtiyatlarındaKi  dəyişİKİİKİərin  məbləğinin  cəmi  həmişə  sıfra 

bərabər olur. 

Tə’diyə balansının Kəsiri yarandıqda o, 

ÜK 

növbədə xarici Kreditlər 

və  ya  valyuta  ehtiyatları  vasitəsi ilə  ödənilməlidir.  Tə’diyə  balansının 

aKtiv  saldosu  yarandıqda  isə 

Ö

İ

KƏ 

başqa  öİKədən  vəsait  tələb  etməK 

səlahiyyətinə malİKdir. 

Bütün  bu  maddələri  cəmlədİKdə  tə’diyə  balansının  saldosunu 

alırıq. Tə’diyə balansı faiz, transfert ödəmələri, idxal-ixrac və həmçinin 

öİKənin ümumi milli məhsulu ilə sıx əlaqədardır. 

Ümumi  milli  məhsul,  istehlaK-investisiya  (ixrac-idxal)  və 

Ö

İ

KƏ 

daxili 

istehsal  -  istehlaKin  cəmindən  əmələ  gələn  öİKənin  daxili  məsrəfləridir. 

Bu 

o deməKdir 

K

İ,

 

ictimai istehsalın Kəmiyyəti ilə ÖİKƏ daxili istehlaKin 

Kəmiyyət  fərqi,  əmtəə  və  xidmətlər 

üzrə 

ticarət  saldosuna  bərabər 

olmalıdır: 

Ümumi milli məhsul - (istehlaK-investisiya) = ixrac - idxal. 

Əgər 

bu  tənliyə  faiz  və  transfert  balansını  əlavə  etsəK  (öİKəyə  daxil 

olan  və  ya  öİKədən  çıxarılan)  onda  sol  tərəfdən  resursların  ümumi 

istehlaKinı, sağ tərəfdə isə tə’diyə balansının saldosunu alarıq: 

Ümumi  milli  məhsul  -  (resursların  istehlaKi)  tə’diyə  balansı-'  nın 

saldosu. 

Əgər tə’diyə balansında aKtiv saldo olarsa, bu o deməKdir 

Kİ, ÖİKƏ 

istehlaK  etdiyindən  çox  istehsal  edir.  ƏKSinə  olduqda, 

Ö

I

KƏ

-

 

nin 

tə’diyə balansı Kəsirli hesab edilir. Bu isə o deməKdir 

Kİ,

 Ö

İ

KƏ

 

637 

---