Ġdeya və layihə müəllifi

24 
 
ġərur-Dərələyəz və Naxçıvan qəzalarını Zəngəzur qəzasından ayıran dağ və 
yaylalar  silsiləsi  bunlardır:  Qısırdağ,  Kəbirli,  Ağdaban,  Salvartı,  ĠĢıqlı,  Ərəzin, 
Dəvəboynu, Qapıcıq, Alagöz. 
Alagözdən  Kirs  dağına  qədər  uzanan  silsilə  dağlar  və  yaylalar 
Zəngəzur  silsiləsini  təĢkil  edir.  Zəngəzur  silsiləsi  Аrpа  çayından  Araz  çayı 
boyunca meridianal istiqamətdə uzanaraq 130 km-lik bir məsafəni tutur. Silsilənin 
ən  hündür  zirvəsi  dəniz  səviyyəsindən  3904  m  yüksəkdə  qərar  tutan  Qapıcıq 
dağıdır. Zəngəzur silsiləsi qranit və qranitə bənzər süxurlardan təĢkil olunmuĢdur. 
Silsilənin  qərb  yamacları  otluq  və  kolluqlarla,  Ģərq  yamacları  isə  enliyarpaqlı 
meĢələr (palıd, göyrüĢ, vələs, ağcaqayın) və subalp çəmənlikləri ilə örtülüdür. 
Zəngəzurun dağ və  yayla  silsilələri bu  yerlərin  təbiəti qədər sərt,  gözəl  və 
təkrarolunmazdır.  Ucu  göylərə  dirənən  ĢiĢ  qayalar,  sıldırım  yarğanlar,  dar  cığırlı, 
sərt  yoxuĢlu  yamaclar,  "qu"  deyəndə  qulaq  tutulan  dərin  dərələr,  keçilməz 
aĢırımlar,  zəncirbənd  kimi  bir-birinə  keçən  yallar  və  zirvələr,  qarlı  dağların 
ətəklərindən  süzülüb  Ģırıltı  ilə  dərələrə  axıb  tökülən  gümüĢü  çaylar,  alp 
çəmənliklərinə keçən sıx meĢələr Zəngəzuru oxĢarsız edən, Qafqazın digər dağlıq 
ərazilərindən köklü surətdə fərqləndirən cəhətlərdir. 
1920-ci  ilə  qədər,  yəni  Zəngəzur  ərazisinin  böyük  və  əsas  hissəsinin 
Ermənistan  SSR-yə  verilməsinə  qədər  Zəngəzur  qəzası  dörd  müstəqil  inzibati 
vahiddən - sahədən (uçastok) təĢkil olunmuĢdu: 
1.  Meğri,  yaxud  Meğri-güney  sahəsi  -  bu  sahə  indiki  Meğri  və  Zəngilan 
rayonlarının ərazisini əhatə etmiĢdir. 
Meğri  inzibati  sahəsinin  ərazisində  1930-cu  ildə  Ermənistan  SSR-nin 
tərkibində ərazisi 664 km
2
 olan Meğri rayonu və Azərbaycan SSR-nin tərkibində 
sahəsi 707 km
2
 olan Zəngilan rayonu yaradılmıĢdır. 
Zəngəzurun Meğri inzibati sahəsi dağlıq (Alagöz, Xustup, BərguĢad, Meğri 
-  güney  silsiləsi),  dağətəyi,  yamac  (Araz  və  Həkəri  çayları  arasında)  və  düzən 
(Bazar  çayla  Oxçu  çay  arasında  -  Ağoyuq  maili  düzəni)  landĢafta  malikdir. 
Ərazinin Ģimal  hissəsində dağlarda meĢə örtüyü diqqəti cəlb edir. MeĢələr əsasən 
enliyarpaqlı  (palıd,  vələs)  ağaclardan  ibarətdir.  Bəsit  çayın  dərəsində  isə  çinar 
meĢəsi  vardır.  Araz  çayının  yatağı  boyunca  cənuba  doğru  getdikcə  ağac  örtüyü 
seyrək kollara, çöl bitkilərinə, nəhayət, çılpaq qayalıqlara keçir (209, 473). 
2.  Zəngəzur  qəzasının  Qafan  nahiyəsi  qəzanın,  təxminən  mərkəzində 
yerləĢmiĢdi.  Bu  nahiyənin  hesabına  1930-cu  ildə  Ermənistan  SSR-nin  tərkibində 
ərazisi  1345  km
2
  olan  Qafan  rayonu  və  1933-cü  ildə  Azərbaycan  SSR-nin 
tərkibində sahəsi 802 km
2
 olan Qubadlı rayonu yaradılmıĢdır. 
Qafan  (Kapan)  nahiyəsi  BərguĢad  (Bazar  çay)  çayının  boyunca  Zəngəzur 
nahiyəsi, cənubdan Meğri və qərbdən Sisyan nahiyələri ilə həmsərhəddir. 
Bu  nahiyə  6  kiçik  dairəyə  (okruq)  bölünmüĢdür:  Oxçu  dairəsi,  Gığı 
dərəsi  dairəsi,  Əcanan  türk  dairəsi,  Kəpəz  dairəsi,  Bəsitçay  dairəsi  və 
Çaundur-çay dairəsi. 

---

25 
 
Qafan  nahiyəsi  də  digər  nahiyələr  kimi  dağlıqdır.  Bəzi  yerlərdə  isə  bu 
dağlar  keçilməz  sıldırımlar  və  yarğanlarla  haĢiyələnir.  Bu  nahiyədə  meĢə  örtüyü 
qalın və zəngindir (165, 8). 
Zəngəzur  nahiyəsi  qəzanın  Ģimal-Ģərq  hissəsini  təĢkil  edir.  Cənubdan  və 
cənub  qərbdən  (Bazarçayın  axarı  boyunca)  Qafan  nahiyəsi  ilə  həmsərhəddir. 
Zəngəzur  nahiyəsi  Ġlizin  (Lçen)  çayının  axarı,  ĠĢıqlı  dağı  və  Mıxtökən  yaylası 
boyunca Sisyan nahiyəsi ilə həmsərhəddir. Zəngəzur nahiyəsi dörd dairəyə (okruq) 
bölünmüĢdü: Hacısamlı, Alyanlı, BərguĢad və Həkəri dairələri. 
Bu nahiyənin landĢaftını orta hündürlüklü dağlar, sıx meĢələr, bərəkətli qara 
və  Ģabalıdı  torpaqlar  təĢkil  edir.  Zəngəzurun  qəza  mərkəzi,  Gorus  Ģəhəri  bu 
nahiyədə yerləĢirdi (165, 9). 
Zəngəzur  qəzasının  eyni  adlı  nahiyəsinin  ərazisi  hesabına  isə  1930-cu  il 
sentyabrın 9-da Ermənistan SSR-nin tərkibində sahəsi 752 km
2
 olan Gorus rayonu 
və 1930-cu il avqustun 8-də isə Azərbaycan SSR-nin tərkibində sahəsi 1883 kv.km 
olan Laçın rayonu təsis edilmiĢdir. 
Sisyan  nahiyəsi  CavanĢir,  ġərur-Dərələyəz  və  Naxçıvan  qəzaları  ilə, 
həmçinin Zəngəzur və Qafan nahiyələri ilə həmsərhəddir. Sisyan nahiyəsində sərt 
sıldırım  qayalı  dağlar  və  sıx  meĢələr  demək  olar  ki,  (Ġrmis,  Bəhrülü,  Ərəfsə 
meĢələrini çıxmaq Ģərtilə)  yoxdur. Burada  otlaq  və  əkinə  yararlı sahələr üstünlük 
təĢkil edir. Sisyan nahiyəsi də iki dairəyə (1-ci və 2-ci) bölünmüĢdü. 
 
Zəngəzurun çayları 
 
Zəngəzurun ərazisinin dağlıq və meĢəlik olması burada iri, bol sulu, gur və 
iti  axan  dağ  çaylarının,  onlarla  kiçik  su  axarlarının,  yüzlərlə  bulaq  və  çeĢmələrin 
mövcudluğunu  Ģərtləndirən  təbii  amildir.  Zəngəzurdakı  çaylar  Araz  hövzəsinə 
məxsus sulardır: Bazar çay (BərguĢad), Həkəri çay, Oxçu çay (Çaundur çay), 
Bəsit çay, Meğri çay. 
Bu çaylardan ən irisi və  əhəmiyyətlisi Bazarçaydır. Bazarçayın  üzərində  4 
su elektrik stansiyası, 5 iri süni göl (dəryaça) yaradılmıĢdır. Bazarçay öz mənbəyini 
Zəngəzur və ġərur-Dərələyəz dağ silsiləsindən götürür. 
Axarı  boyu  yüzlərlə  bulaq  və  çeĢməni  (Əyri  çay,  Zor-zor,  Qara  su,  Ulu 
çay, Uz çay, Ġlizin çay, Gorus çay və s.) özünə qataraq dar, daĢlı-qayalı yatağı ilə 
indiki  Sisyan  və  Gorus  rayonlarının  demək  olar  ki,  bütün  uzunluğunu  keçərək 
Gorus  və  Qubadlı  rayonları  ərazisində  (Tatev  kilsəsinin  yaxınlığında)  təbii  daĢ 
tuneldən  keçərək  (bu  tunelə  el  arasında  "ġeytan  körpüsü"  deyirlər)  Qubadlı 
rayonunun  Balahəsənli  kəndinə  burulur,  bu  ərazidən  baĢlayaraq  BərguĢad  adı 
altında axaraq, Qaralar kəndinin cənubunda Həkəri çayı ilə birləĢir və Həkəri adı 
ilə  Araza  tökülür. Ümumi  uzunluğu  179  km  olan Bazarçayın adı  X-XI əsrlərdən 
bu bölgədə məskunlaĢan türk mənĢəli Bazar tayfasının adı ilə bağlıdır (46, 144). 

---