Ġdeya və layihə müəllifi

65 
 
N.Y.Marr da vaxtilə göstərmiĢdir ki, Albaniya ərəb xəlifələrinin köməyi ilə 
"Ermənistanın  antixalkedon  kilsəsinin  əlinə  keçmişdir".  Ruhanilərin  baĢına  əl 
qoyub  onları  keĢiĢliyə  keçirmək  hüququ  Alban  katolikoslarından  erməni 
katolikoslarına keçdi və bundan sonra Arranda xalkedonçuluğa rəğbət bəsləyənlər 
"qılıncla və əsarətdə məhv edilməli" idi. Tədqiqatçıların bir hissəsi arasında geniĢ 
yayılan "erməni Albaniyası", "erməni albanları" kimi adlar elə buradan törəmiĢdir. 
Beləliklə,  aydın  olur  ki,  nə  Arsax  və  nə  də  əhalisi  erməniləĢdirilmiĢ 
albanlardan, hazırda isə ermənilərdən ibarət olan digər vilayət və rayonlar "Heç bir 
zaman  erməni  mədəniyyəti  mərkəzlərinə  mənsub  olmamıĢdır.  Erməni  kilsəsi  heç 
olmasa  Syünikdə  Orbeli  naxararları  dövründə  və  ondan  sonra  göstərdiyi  mədəni 
təsiri Arran xalqlarının erməniləĢmiĢ nəsilləri arasında göstərə bilməmiĢdir. 
Beləliklə,  erməni  kilsəsi  "Albaniyanın  bütün  kilsələrində  sülh"ü  yalnız 
yadelli  iĢğalçıların  köməyi  ilə  bərqərar  etmiĢdi,  erməni  katolikosluğu  və 
naxararlarının  mənafeyi  hər  dəfə  tələb  etdikdə  erməni  kilsəsi  həmiĢə  yadelli 
iĢğalçıların köməyinə əl atır, "xaç bayrağı ilə öz yolu üzərində tarixi Aqvaniya və 
onun bir hissəsi olan Qarabağ (Arsax) xalqlarını" yox edirdi. 
N.Vartapetov qeyd etdiyi kimi, erməni kilsəsi "həmiĢə özü üçün yeni Ģəraitə 
bacarıqla  uyğunlaĢırdı  və  siyasi  vəziyyətdən  asılı  olaraq,  Səfəvilərə,  sonra  da  rus 
çarına qulluq göstərirdi; necə ki, vaxtilə eynilə həmin qaydada hərəkət edib Bizans 
imperatorları,  Ġranın  Sasani  Ģahları,  ərəb  xəlifələri,  monqollar  və  digərləri 
qarĢısında baĢ əymiĢdi" (138, 100). 
Hərdən  öz  aramızda  danıĢırıq:  erməninin  yaxĢısı  da  var  idi,  yaxud  "bu 
erməni o ermənidən yaxĢıdır". 
XX  əsrin  əvvəllərinə  qədər  (yəni  1905-ci  il  erməni-türk  qırğınına  qədər) 
Zəngəzurda  və  Qarabağda  ermənilər  azərbaycanlılarla  demək  olar  ki,  mehriban 
yaĢayıblar,  o  dövrün  ədəbiyyatında  ermənilər  haqqında  bəzən  "din  ayrı  qardaĢ" 
deyiminə də rast gəlirik. 
Əziz oxucu! Bildinmi haradan gəlir bu deyimlərin kökü! 
Bu  deyimlərin  kökü  oradan  gəlir  ki,  Qarabağdakı  və  Zəngəzurdakı 
ermənilərin bir hissəsi XIX əsrdə oraya köçürülmüĢ ermənilər (hay), bir hissəsi isə 
sonradan  erməniləĢmiĢ  albanların  törəmələridir.  Bax  bu  törəmələrdir  "yaxĢı" 
erməni,  bax  bu  törəmələrdir  "din  ayrı  qardaĢlar",  bax  bu  ermənilərdir  (alban),  o 
ermənidən (haydan) yaxĢı! 
Erməni  tarixini  uzun  müddət  araĢdırdıqdan  sonra  gəldiyim  ilk  qənaət  bu 
oldu  ki,  bu  xalq  (haylar)  olduqca  unikal,  heç  bir  etnosa  oxĢamayan,  heç  bir 
millətlə  qohumluğu  olmayan,  özünə  və  ətrafındakılara  daim  bədbəxtlik  gətirən 
bəduğur  bir  xalqdır.  Bu  xalqın  tarixində  dinc,  rahat  bir  dövr  demək  olar  ki, 
yoxdur.  Bu  xalqın  tarixi  Friqiyadan  (Aralıq  dənizi  sahili)  Suriyaya,  Suriyadan 
Kilikiyaya,  oradan  Van  gölü  ətrafına,  daha  sonra  ġərqi  Anadoluya,  Cənubi 
Qafqaza,  ġimali  Qafqaza,  Fransaya,  Livana,  Amerikaya  zaman-zaman  köçün 
tarixidir. 

---

66 
 
Bu  köç  günçıxandan  günbatana  çapıb  gedən,  atlarının  nalından  od  qopan 
türkün  böyük  zəfər  köçü  deyil,  bu  köç  bir  qaraçı  köçünü  əl  açıb  dilənməkdən, 
tanımadığı  adamlardan  yemək,  geymək,  yatacaq  istəməkdən  utanmayan  bir 
sərgərdan  həyatını  xatırladan  köçdür.  Bu  xalqın  tarixi  əzab  verməkdən  və  əzab 
çəkməkdən həzz alan sado-mazaxitliyin, daim narahatlıq yaradan, əsassız iddialar 
irəli sürən, layiq olmadığını və haqqı çatmadığını istəyən ədalətsizliyin tarixidir. 
Bu  xalqın  tarixi  avantürist,  cəfəng  ideyalarla,  sayaqlamaya  çatacaq 
dərəcədə  mənasız  xəyallarla,  olmayan  tarix  uyduran,  olmayan  dövlət  yaradan  və 
sonra  olmayan  düĢmənlər  axtaran,  bu  xəyallarının  əsirinə  çevrilərək  guya  əzab 
çəkən, azadlığı uğrunda cəngavərlik edən Don-Kixotluq tarixidir. 
Bu  xalqın  tarixi  -  yalançılıq,  riyakarlıq,  xəyanətkarlıq,  fahiĢəlik  tarixi, 
keĢiĢlərinin və siyasətçilərinin vampir xisləti sayəsində əli və yaxası qanlı, bədbəxt 
olan və bədbəxtlik gətirən insanların tarixidir. 
Gürcülərin  atalar  sözünə  çevrilmiĢ  bir  məsəli  var:  "Movida  somexi, 
moytana  sxva  mexi".  Yəni  ki,  erməni  gəldi,  təzə  dərd  gətirdi.  Biz 
azərbaycanlılarda  da  belə  bir  söz  var:  "Erməni  gəldi  -  Allah  saxlasın"!  Bu 
kəlamlar,  sadəcə,  bir  günün  içərisində,  bir  adam  tərəfindən  yaranmayıb.  Xalq 
müdrikliyinin məhsulu olan bu ifadələr, bütün atalar sözləri və zərb-məsəllər kimi, 
yüz illərin sınağından çıxıb, yüz mizan-tərəzidə çəkilib və yalnız həqiqət olduğuna 
görə  yaĢarlılıq  hüququ  qazanıb.  Bu  kəlamlar  nə  Azərbaycan  xalqının,  nə  gürcü 
xalqının ermənilərə düĢmənçiliyindən irəli gəlmir, əksinə, bu deyimlərdə bəlkə də, 
daha  çox  təəssüf  hissi  var,  qonĢularının  mənəvi  naqisliyinə  acıma  duyğusu, 
qonĢusunu da  özü kimi xeyirxah və  mərd  görmək istəyi  var  ("Qonşunu iki inəkli 
istə ki, özün bir inəkli olasan". Azərbaycan atalar sözü). 
Ermənilərin də öz qonĢularına münasibəti folklorda - erməni atalar sözündə 
öz əksini tapmıĢdır. Ermənilər deyirlər: - "Müsəlmanın sonrakı ağlı mənim olaydı". 
Nə deməkdir bu fikir? Bu deyim müsəlmanların və yəqin ki, daha çox Azərbaycan 
türklərinin  sadəlövhlüyünə,  ilk  əvvəl  hər  Ģeyə  inanmağına,  hər  Ģeyi  özünün  düz, 
təmiz,  halal  arĢını  ilə  ölçməyinə  və  yalnız  sonradan  aldandığını,  o  cümlədən 
erməni  kimi  qonĢusuna  münasibətdə  aldandığını  bildikdən  sonra  daha  düzgün, 
daha qəti qərar qəbul etməyinə iĢarədir. 
Müsəlman  öz  qonĢusunu  (ermənini)  iki  inəkli  görmək  istəyir,  erməni  öz 
qonĢusunun  (müsəlmanın)  səhv  etdikdən  sonra  belə  ağıllı  qərar  qəbul  etməsini 
istəmir. 
Belə  bir  erməni  təmsili  də  var:  "Bir  kasıb  kəndlinin  ulağı  itmişdi.  Kəndli 
ulağının  yerini  deyənə  mükafat  verəcəyini  vəd  edir.  Bir  canavar  ona  yaxınlaşıb 
deyir  ki,  mən  sənin  ulağının  yerini  bilirəm  və  kəndlini  aparıb  bir  bataqlığın 
kənarındakı  sür-sümüyü  ona  göstərir:  "Sənin  ulağın  burada  batmışdı.  Mən  onun 
quyruğundan  yapışıb  dartıb  çıxartdım.  Sonra  isə  sənin  nə  qədər  kasıb  olduğunu 
yadıma salıb ulağı yedim. Mən istəmədim ki, sən vəd etdiyin mükafatı mənə  verə 
bilməyəndə utanasan. Axı, sənin ulaqdan başqa heç nəyin yox idi" (126, 66). 

---