Ġdeya və layihə müəllifi

78 
 
Maraqlı cəhətin biri də budur ki, Urud dağının həm Qafan üzündəki, həm 
Sisyan üzündəki dərə - Gığı dərəsi adlanır, bu dağın Qafan üzündəki kənd Kurud, 
Sisyan üzündəki kənd və qala isə Urud adlanır. 
Digər  bir  maraqlı  məsələ  də  budur  ki,  həm  Uruddakı,  həm  Qafandakı 
(Xusdub),  həm  Ordubaddakı  (Biləv  kəndi),  həm  də  Qubadlıdakı  qalaların 
hamısına el arasında Babək qalası deyirlər. 
Həmzə  Vəli  Nüvədilinin  "Babəkin  son  taleyi"  adlı  olduqca  orijinal  və 
maraqlı bir kitabı vardır. Həmzə Vəli Bəzz qalasının yeri, Babəkin son döyüĢləri, 
ölümü,  Səhl  Sunbat  və  s.  haqqında  müxtəlif  mənbələrə  istinad  edərək  öz  xüsusi 
mülahizələrini  irəli  sürür.  Həmzə  müəllimin  bütün  yazdıqları  və  dedikləri  ilə 
razılaĢmasaq  da,  bəzi  məqamlarda  onun  məntiqi  qarĢısında  dayanmaq  mümkün 
deyildir. 
Həmzə  Vəlinin  yurd  sevərliyinə,  milli  təəssübkeĢliyinə  və  qərib  ruhuna 
hörmət və ehtiramımızı bildirərək onun "Babəkin son taleyi" kitabından bir parçanı 
hörmətlə oxucularımızın diqqətinə çatdırırıq: 
Rud-ər-Rud  adlı  yer  haqqında  axtarıĢlarımızın  nəticəsi  aĢağıdakı  kimidir; 
Rud-ər-Rud  sözündə  "rud"  iki  dəfə  təkrarlanır,  bu  da  ikilik  bildirir.  Burada  Rud-
Rud  eyni  sözün  təkrarıdır.  Ərəblər  "Arras",  "Ar-Ran"  və  s.  adlarında  "r"  səsini 
təkrarladıqları  kimi  Rud-Rudu  da  "Rud-ar-Rud"  yazmıĢlar.  Əslində  isə  Rud-Rud 
iki  yerin  adını  bildirir.  Həqiqətdə  bu  iki  yer  var.  Hər  iki  Rud  biri-digərinə  yaxın 
olan çay olmayıb, biri dağ, digəri qaladır - Urud dağı və Urud qalası. Urud dağında 
yerləĢən eyni adlı Urud qalası Bazarçayın üstündə yerləĢmiĢdir. Bu qala haqqında 
Z.Bünyadov belə yazır: 
"Bazarçay üzərində orta əsr abidələrinə aid bir abidə də var ki, bu da dəniz 
səviyyəsindən  1,5  km  yüksək  olan  Rud  dağı  üstündə  xarabalığı  qalmıĢ  Urud 
qalasıdır. Bu qala da ġahı qalası kimi çay üstündə müdafiə mövqeyinə malik olan 
möhtəĢəm qalalardan biridir. Bu qalanın qalıqlarından arxeoloq R.M.Vahidov təyin 
edir ki, qala VII-IX əsrlərə məxsusdur". 
Buradan  məlum  olur  ki,  Arazı  keçən  ərəblər  Həkəri-BərguĢad  çaylarının 
birləĢdiyi  ərazi  ətrafından  babəkləri  təmizləyərək,  Bazarçay  boyu  hərəkət  edərək 
Dəmirçi-Dundarlı  kəndlərinin  yaxınlığındakı  Babək  qalasını  ələ  keçirmiĢlər 
(Xarabalığı qalan bu qalaya yerli sakinlər Babək qalası deyirlər). Qalanı fəth edən 
ərəblər  Bazarçay  boyunca  irəliləyərək  Urud  qalası  uğrunda  döyüĢə  girmiĢlər. 
Mənbələrdə Rud-ar-Rud həmin bu qaladır. "U" səsinin artırılması Azərbaycanın dil 
xüsusiyyətindəndir, məsələn: Rüstəm-Urüstəm, Rus-Urus, Ruqiyyə-Uruqiyyə və s. 
kimi Rud da Urud kimi deyilir (64,   52). 
Bazarçay boyunca xürrəmdinlərlə vuruĢan Xilafətin ordusu Urud qalasını da 
ələ  keçirəndən  sonra  Babəkin  sərkərdəsi  Ġsma  əl-Kürdünün  əl-ƏfĢinə  verdiyi 
məlumatların izi ilə Bəzzeynə tərəf irəliləməyə baĢlayır. Onlar Ġsmadan Bəzzeynə 
gedən  bütün  yolları,  hətta  balaca  keçidləri  də  öyrənmiĢdilər.  Ona  görə  də  Urud 
qalasından  cənuba  tərəf  hərəkət  edən  ərəblər  ƏfĢinin  rəhbərliyi  altında  Gığı 

---

79 
 
dərəsinə  tərəf  yüksəklikləri ələ  keçirərək  babəkiləri sıxıĢdırmağa  baĢladılar. Urud 
ilə  Bəzzeyn  arasında  olan  yol  -  Uruddan  Darabsa  kəndinə,  Darabsa  kəndindən 
Kuhrud kəndinə, Kuhrud kəndindən Kuhrud çayının axarınca Gığı dərəsinə və Gığı 
kəndinə, XoĢ Pürülüyə, nəhayət, Bəzzeynədir (64, 53). 
...Xəlifə  Möhtəsim  ibn  Harun  ər-Rəşid  221-ci  (835)  ildə  özünün  yaxın 
adamı,  Türküstan  əmiri  Afşini  sərkərdə  təyin  edərək  böyük  bir  hərbi  qüvvə  ilə 
Babəkin üstünə göndərdi. İki il davam edən qanlı döyüşlərdən sonra Babək məğlub 
olaraq Arrana, Səhl ibn Sumbatın yanına qaçdı. Afşin 4 min döyüşçü göndərərək 
Babəkin təslim edilməsini tələb etdi. 
Səhl Babəki qandallayaraq özü şəxsən Afşinə təslim etdi... (A. Bakıxanov, 
"Gülüstani-Ġrəm"). 
Xürrəmdin hərəkatı və  Babəkin  mübarizəsi bəzi Sovet  dövrü  mətbuatında, 
xüsusilə erməni mənbələrində göstərildiyi kimi, kortəbii kəndli üsyanı deyildi, adi 
bir çobanın dünyanı lərzəyə gətirən, Ġspaniyaya qədər böyük bir ərazini qılıncının 
kölgəsində  saxlayan  xilafətə  22  il  qan  uddurması  ağılabatan  iĢ  deyildir.  Görün 
xürrəmi  hərəkatı  ərəb  xilafətini  nə  qədər  narahat  edirdi  ki,  Xəlifə  Məmun  öz 
vəliəhdi Mötəsimə vəsiyyətnaməsində xürrəmilərlə müharibəyə xüsusi yer ayırırdı: 
"Xürrəmilərə  gəlincə,  onlara  qarşı  müharibəyə  qətiyyətli  və  rəhmsiz  bir 
adam  göndər,  ona  səbirlə,  pul,  silah,  atlı  və  piyada  qoşunla  kömək  et.  Əgər 
xürrəmilərlə müharibə uzun çəksə, sən özün öz tərəfdarların və yaxın adamlarınla 
onların üstünə get!". 
Bu  vəsiyyətnamədən  də  göründüyü  kimi,  xürrəmilər  hərəkatı  bir  spontan 
kəndli  üsyanı  deyil,  öz  dini  və  torpağı  uğrunda  ayağa  qalxmıĢ  bir  xalqın 
qəhrəmanlıq  mübarizəsi  idi.  Bu  ərəb  iĢğalına  qarĢı  Azərbaycanın  müharibəsi  idi. 
Həmin müharibədə  Azərbaycanla  sıx etnik, kulturoloji,  mənəvi və iqtisadi birliyə 
malik olan Albaniya və Sünik vilayəti də odlar yurdunun övladları ilə çiyin-çiyinə 
vuruĢurdular. 
Bəlkə  də  dünyada  heç  bir  xalq  öz  əqidəsi  uğrunda,  öz  dini  uğrunda 
Azərbaycan xalqı qədər mütəĢəkkil, möhtəĢəm, qətiyyətli mübarizə aparmayıbdır. 
Bəlkə də Azərbaycan xalqından savayı, dünyanın heç bir xalqına dini qılınc 
gücünə qəbul etdirməyiblər. 
Dünyada  bir  milyarda  qədər  müsəlman  vardır.  "Qılınc  müsəlmanı" 
ifadəsi  bir  milyard  insanın  içərisindəki  ən  mübariz  xalqa  -  bizim  xalqımıza 
aiddir! 
Azərbaycan  xalqının  bu  möhtəĢəm  mübarizəsində  Zəngəzur  elinin, 
Zəngəzur azərbaycanlılarının da xüsusi yeri və rolu olmuĢdur. 
Heç  də  təsadüfi  deyildir  ki,  Babəkin  son  döyüĢləri  Zəngəzurda  -  Qafan, 
Meğri,  Sisyan  qalalarında  olmuĢdur.  Bəzz  qalası  süqut  edəndən  sonra  hərbi  və 
siyasi  müttəfiq  olan  Bizansa  getməyi  qərara  alan  Babəkin  öz  yolunu  Araz  çayı 
boyunca Sünik ölkəsinin ərazisindən salması da təsadüfi deyildir. 

---