Ġdeya və layihə müəllifi

80 
 
Bir sıra mötəbər tarixi mənbələrdə Babəkin Sünik knyazlığı ilə, Sünik xalqı 
ilə  sıx  müttəfiqlik,  dostluq  və  qohumluq  əlaqələri  barədə  təkzibedilməz 
məlumatlar, faktlar vardır. 
Məlum  olduğu  kimi,  Arranda  əhalisi  xristian  olan  Sünik,  ġəki,  Beyləqan, 
Arsax və digər vilayətlərin ərazisində xürrəmilərin hərəkətləri bir qədər fərqli idi. 
Görünür, bu vilayətlərə Xürrəmi qoĢunu təqribən 820-ci ildə, yəni ərəb caniĢinləri 
və vergi yığanların sıxıĢdırdığı yerli məliklər kömək üçün Babəkə müraciət etməyə 
məcbur olandan sonra gəlmiĢdi. Bu zaman, Arrana köçüb burada möhkəm məskən 
salan  bir  çox  ərəb  feodalları  Xilafət  taxtı  üstündə  gedən  daxili  müharibədən  və 
Xilafətin paytaxtından ucqarlara gedən yolları geniĢ əməliyyat nəticəsində kəsmiĢ 
olan  xürrəmi  üsyanının  olduqca  böyük  müvəffəqiyyətlərindən  istifadə  edərək, 
ayrılma 
meylləri  göstərməyə  baĢlamıĢdılar.  Xilafətdən  ayrılıb  mərkəzi 
hakimiyyətin  sərəncamlarına  etina  etməyən  bu  feodallar  Arran  vilayətlərində 
özbaĢınalıq  etməyə  və  özlərinə  tabe  olan  tayfa  dəstələri  vasitəsilə  qonĢu  xristian 
knyazlıqlara basqınlar edirdilər. 
Belə  mütəğəlliblər  sırasında  Sevada  ibn  Əbd  ül-Həmid  əl-Cəhhafi  də  var 
idi. M.Kalankatuklunun  verdiyi  məlumata görə "həmin (821/2) ildə dağıdıcı tacik 
(ərəb)  Sevada,  Ermənistanda  AvaranĢah  ("qarətçi")  adı  ilə  məĢhur  olan  bu  adam 
basqınlar  edərək  bütün  ölkəni  qarət  etdi,  qayıdıb  Sünikə  getdi  və  Squk 
vilayətindəki  ġalatu  (kəndi)  qalasında  möhkəmləndi.  Sünik  nəslinin  böyüyü 
hökmdar Vasak Babanı yanına çağırdı, "o da gəlib (Sevadanı) əzdi, qaçqın saldı". 
Vasak  həmin  il  öldü.  Babək  onun  qızı  ilə  evləndi  və  həmin  ildən  Sünik 
xürrəmilərin hakimiyyəti altına  keçdi.  Babəkin qoĢunu Sünikdən sonra  Beyləqan, 
Arsax və Uti vilayətlərini tutdu (88, 194). 
Qeyd  etdiyimiz  kimi,  beyləqanlılar  və  ya  pavlikianlar  Babəkin 
hökmdarlığına  tabe  olmadılar,  ya  da  ola  bilər,  öz  üzərlərinə  qoyulan  bacın 
ağırlığına tab gətirməyib, 826-cı ildə Babəkin əleyhinə üsyan qaldırdılar. Albaniya 
knyazı  Stepannos  Ablasad  Babəki  Azərbaycandan  çağırdı,  o  da  Beyləqan 
vilayətinə  girib  üsyanı  yatırtdı.  Babəkin  qoĢunu  827-ci  ildə  Geqarkuni  (Qərbi 
Sünik)  vilayətini  tutdu.  Həm  də  15  min  adam  qırdı.  Lakin  beyləqanlılar  830-cu 
ildən bir az əvvəl, yenidən üsyan qaldırıb, Bercor vilayətinə hücum etdilər. Ureas, 
KarnakaĢ,  Xakari  və  Tapat  kəndlərini  tutdular.  Stepannos  Ablasad  təkrar  Babəkə 
müraciət  edib  kömək  istədi,  xürrəmilər  də  gəlib  üsyançıları  darmadağın  etdilər. 
830-831-ci  illərdə  beyləqanlıların  rəhbərləri  olan  Davon  və  ġapux  Babəkin 
müttəfiqi  knyaz  Ablasadı  öldürdülər.  Beyləqanlılar  üçüncü  dəfə  üsyan qaldırdılar 
və  bir  mənbəyin  dediyinə  görə  Qoroz  qalasında  möhkəmləndilər.  Üsyançılar 
Arranın  aĢağıdakı  vilayətlərini  bir  il  ərzində  öz  əllərində  saxladılar:  Yuxarı 
Vaykunik, Bercor, Sisakan (və Kotak), (Mivs) Xaband, Amaras, Pazkank, Arsaxda 
Mxank və Utidə Tri vilayətləri (88, 195). 
Qoroz qalası üsyan etmiĢ beyləqanlıların əlində qalmıĢdı.  Babəkin ordusu 
bu qalanı almaq üçün Arazdan keçib Amaras  vilayətində düĢərgə  saldı. Qalanın 

---

81 
 
alınmaz olduğunu  və  üsyançıların qətiyyətini görən Babək, üsyanı  yatırmaq üçün 
əvvəlcə iĢlətdiyi fənddən fərqli olaraq, üsyançıları təslim olmaq üçün dilə tutmağa 
baĢladı. "O, sülhdən danıĢmağa baĢlayıb çalıĢırdı ki, onları öz hakimiyyətinə tabe 
etsin.  Bir  çoxları  bir  müddət  üçün  tövbə  edib  ona  tabe  oldular,  lakin  sonradan 
aldadılmıĢ olduğunu görərək yenidən qiyam qaldırdılar". 
Babək  Ģəhərin  təslim  olmasına  müvəffəq  olmadığından  öz  paytaxtına 
qayıtdı, qalanın yanında isə öz sərkərdələrindən Rostomu (Rüstəm - müəl:) qoyub 
"ona əmr etdi ki, qaladakılarla vuruĢmasın, onları xoĢluqla itaətə cəlb etsin. Lakin 
Rostom  Babəkin  tapĢırığına  fikir  verməyib,  qalada  möhkəm  yer  tutanlarla 
müharibə etməyə baĢladı. O zaman qalanın kiĢiləri Ġsanın gücünə pənah gətirərək, 
xaç  və  müqəddəslərin  qurumuĢ  sümüklərini  qabaqlarında  tutaraq  Babəkin 
ordusunu məğlubiyyətə uğratdılar" (88, 195). 
Görünür,  Babək  Arran  vilayətlərində  qan  tökülməsini  davam  etdirmək 
istəmirdi, çünki o öz arxasını təmin etmək fikrində idi. Məhz buna görə o "sülhdən 
danıĢmağa  baĢlamıĢdı".  Yəqin  məhz  bu  zaman  Səhl  ibn  Sumbat  və  Yesai  Əbu 
Musa  ilə  Babək  arasında  əlaqə  pozuldu.  Nəticədə  Babək  Arran  vilayətlərində  öz 
keçmiĢ  müttəfiqləri  içərisindəki  dayağını  və  atlı  qoĢununun  istifadə  etdiyi  gözəl 
qıĢlaqları  itirdi.  S.T.Yeremyan  öz  məqalələrindən  birində  yazır  ki,  zadəganların 
Babəkə  qarĢı  münasibətinin  dəyiĢilməsində  baĢlıca  rolu  "Sünik  və  Arsax 
kəndlilərinin narazılığı oynamıĢdır, çünki onlar Babəki ərzaqla və birinci növbədə 
taxıl  ilə  təchiz  etməli  idilər.  Kəndlilərin  ehtiyatı  qurtaranda  Babək  taxılı 
feodallardan  zorla  aldı.  Ermənilərdən  və  erməniləĢmiĢ  albanlardan  ibarət  iri 
zadəganlar  Babəkin  hərəkətlərindən  qəzəblənərək  ona  qarĢı  üsyan  qaldırdılar... 
Babəkin arxasında  gedən bu mübarizələr nəticəsində onun qüvvəsi zəiflədi ki, bu 
da 837-ci ildə ərəblərin onu qəti məğlub etməsinə imkan verdi". 
Babək  22  il  mübarizə  apardı.  Bu  döyüĢlərin  çoxu  qalalar  və  istehkamlar, 
keçilməz  sıldırımlı  dağlar  və  dərin  dar  dərələr  ölkəsi  kimi  tanınan  Sünikdə  - 
Zəngəzurda  getdi.  Qəhrəman sərkərdənin  son günləri də  Zəngəzurla  -  Qədim 
Sisakanın ġəki qalası ilə bağlıdır. 
22 il ərzində o dövrün 10-a yaxın görkəmli sərkərdəsini məğlub edən Babək 
və  onun  Bəzz  qalası  837-ci  il  avqustun  26-da  süqut  etdi.  Babəkə  doğma  divarlar 
daha kömək etmədi. 
Bəlkə  də  ona  görə  ki,  qalanın  o  üzündə  Babəkin  özü  qədər  qüdrətli  bir 
sərkərdə,  damarından  Babəkin  qanı  -  türk  qanı  axan,  Babəkin  mənsub  olduğu 
böyük türk xalqının oğlu AfĢin dayanmıĢdı. 
AfĢin  Heydər  ibn  Kavus  -  islamı  qəbul  etmiĢ  türk,  ərəb  xilafətinin  ən 
qüdrətli  və  yenilməz  sərkərdələrindən  biri  idi.  Bəzi  tarixi  mənbələrə  görə  AfĢin 
ərəb xilafətinin iĢğalçılıq siyasətini bəyənməmiĢ, Babəklə birləĢərək xilafətə qarĢı 
çıxmaq  və  Azərbaycanla  Albaniyanı,  həmçinin  bütün  Qafqazı  xilafətin  təsir 
dairəsindən  çıxararaq  öz  dövlətini  qurmaq  fikrində  olmuĢdur.  Buna  görə  də  o, 

---