Ġdeya və layihə müəllifi

82 
 
Babəklə müharibəni 2 ildən çox uzatmıĢ, lakin Babəklə razılığa gələ bilməmiĢdir. 
Babək AfĢinə inanmamıĢdı! 
Səhl  Sumbata  inanan  Babək,  qanı  bir,  əqidəsi  bir  Türk  oğlu  AfĢinə 
inanmamıĢdı! 
Təsəvvür edin ki, Babək AfĢinlə birləĢsəydi, nə olardı! 
Təsəvvür  edin  ki,  ġah  Ġsmayıl  Xətai  Soltan  Səlimlə  birləĢsəydi,  nə 
olardı! 
Təsəvvür  edin  ki,  Ġldırım  Bəyazid  Əmir  Teymurla  birləĢsəydi,  nə 
olardı! 
Təsəvvür  edin  ki,  Azərbaycan  xanları  bir-biri  ilə  birləĢsəydilər,  nə 
olardı! 
BirləĢə  bilmədik.  Bizi  birləĢməyə  qoymadılar.  Biri-birimizi  tanımadıq. 
Amma bizi tanıdılar, təklədilər, niĢangaha götürdülər. 
Gizlənməyi bacarmadıq, əyilə bilmədik - qürurumuz qoymadı. 
Beləcə, əyilə bilməməyi səbəbindən 837-ci ilin sentyabrının ilk günlərində 
Babək  Zəngəzur  dərələrinin  birində  Səhl  Sumbatla  -  ġəki  qalasının  hakimi, 
Babəkin  vaxtilə  müttəfiqi  olmuĢ  xristian  albanla  rastlaĢdı.  Babək  tək  idi.  Babək 
döyüĢmək  halında  deyildi,  ac  və  yorğun  idi.  Minlərlə  döyüĢçüsünü,  qardaĢını  və 
anasını itirmiĢdi. Əldən getmiĢ Ģəhərini və vətənini qaytarmaq üçün son ümid yeri 
bildiyi,  neçə  illərdi  ki,  çiyin-çiyinə  ərəb  xilafətinə  qarĢı  vuruĢduğu  Bizans 
imperatorunun  yanına  gedirdi.  Getməkdə  məqsədi  dincəlmək,  qüvvə  toplamaq  və 
yenidən mübarizəyə baĢlamaq idi. 
Babək  əyilmək,  gizlənmək,  aman  diləmək  bacarmırdı.  Babək  satqınlığı 
təsəvvürünə  belə  gətirə  bilmirdi.  Babək  son  dərəcə  mərd  idi  və  qarĢısındakını  da 
mərd bilirdi. 
Ona  görə  də  Darvazatəpə  dağının  ətəyində  Səhl  Sumbatla  rastlaĢanda  onu 
kiĢi hesab elədi, onunla əl verib görüĢdü (tarixi mənbələrə görə Sumbat baĢ əyib, 
Babəkin əlini öpərək haraya getdiyini soruĢmuĢdu). 
Səhl ibn Sumbat  Babəki öz  qalasına  dəvət  etmiĢdi: "Bu sənin öz  qalandır, 
mən də sənin qulun. Bu qıĢı burada qal, sonra nə edəcəyini qət edərsən". 
Beləcə 22 il xilafəti lərzəyə salan böyük sərkərdə adi bir feodalın hiyləsinə 
aldanaraq, ömrünü bada verdi. 
Səhl ibn Sumbat haqqında bir neçə söz demək, fikrimizcə yerinə düĢərdi. 
Səhl  Sumbat  haqqında  müxtəlif  fikirlər  dolaĢır.  Bəzi  mənbələrdə  onu 
Sünikin qüdrətli hakimi, "mərd və gözəl knyaz", "əsirləri aslan ağzından xilas edən 
igid" adlandırırlar (88, 197). 
Həqiqətdə  isə  Səhl  Sumbat  Sünikin  hakimi  deyil,  onlarla  Sünik 
feodallarından  biri  və  ġəki  qalasının  hakimi  olmuĢdur.  Səhl  Sumbatın  xüsusi 
igidliyi  və  qəhrəmanlığı  da  olmamıĢdır.  Düzdür,  820-30-cu  illərdə  digər  Alban 
feodalları kimi, o da ərəb xilafətinə qarĢı mübarizədə Babəklə müttəfiqlik etmiĢdir. 
Lakin bu "müttəfiqliyi" bərabər səviyyəli güclərin  müttəfiqliyi  kimi baĢa  düĢmək 

---

83 
 
lazım deyildir. Sadəcə, o zaman bu feodallar öz mövqelərini müəyyən etməli idilər; 
ya  Babəkin  tərəfində  dayanmalı,  ya  da  ona  qarĢı  çıxmalı  idilər.  Xürrəmdin 
hərəkatının  zirvədə  olduğu  illərdə  bir  çox  Alban  knyazları  kimi,  Səhl  Sumbat  da 
Babəkə ərzaq və hərbi dəstəklərlə vaxtaĢırı olaraq köməklik edirdi. 
Səhl  ibn  Sumbat  indiki  Sisyanla  (orta  əsr  mənbələrində  Sisakan,  Sisavan, 
yaxud  Sisan)  Əngələvid  (erməni  mənbələrində  Ankağeqot,  "Kitabi-Dədə 
Qorqud"da - "Əngəlöyüz") kəndlərinin arasında, Bazar çayın sol sahilində yerləĢən 
ġəki  qalasının  hakimi  idi.  Səhl  ibn  Sumbat  yalnız  Babəki  öz  evində  əsir  edib 
xilafətə  satandan  sonra  məĢhurlaĢdı:  Xəlifədən  fəxri  xələt,  patriklik  tacı  və  bir 
milyon dirhəm qızıl pul mükafatı aldı, xəracdan azad olundu (138, 180). 
Səhl  Sumbat  haqqında  yazılan  bəzi  ədəbiyyatlarda  onun  erməni  olduğu 
iddia edilsə də, bu fikir əsassızdır. 
Düzdür,  Səhl  xəyanətkardır,  Səhl  satqındır,  qonağını  süfrə  baĢında  əsir 
edərək pula satan əclafdır. Ancaq min təəssüflər olsun ki, Səhl ibn Sumbat erməni 
deyildir. O xristian dinli albandır. Uzun illər Qafqaz Albaniyasına rəhbərlik etmiĢ 
Mehranilər nəslindən, Zamirxaqan padĢahın törəməsindəndir. 
Səhl  Babəki  AfĢinin  sərkərdələri  Əbu  Səidə  və  Buzbaraya  təhvil  verərkən 
Babəkin ona söylədikləri də ibrətamizdir: 
"Olmaya sən məni ərəblərə cüzi bir pula satıbsan? Əgər sən pul istəyirdinsə, 
məndən istəyəydin, mən sənə onlardan çox pul verərdim" (138, 296). 
Qəribədir  ki,  bəzi  orta  əsr  ərəb  salnaməçiləri  (Əbu-l-Fərəc  ibn  Əhrun, 
Məsudi,  Əbu  Tahir  Əl-Məqdisi)  Səhl  ibn  Sumbatı  erməni  patriki  kimi  təqdim 
etsələr  də,  əksər  erməni  mənbələri  bu  barədə  susurlar.  Hətta  Ermənistan  SSR-in 
Ensiklopediyasında  (194,  192-194)  və  "Erməni  xalqının  tarixi"ndə  (143,  113) 
Babək və Babək üsyanı haqqında kifayət qədər ətraflı məlumat verilsə də, burada 
Səhl  Sumbatın  adı  belə  çəkilmir.  Bəs  nə  yaxĢı,  ermənilər  Səhl  Sumbatı 
özününküləĢdirməyiblər?  Yəqin  ki,  öz  əclafları  kifayət  qədər  çox  olduğundan 
Sumbata  yiyə  çıxmağa  ehtiyac  duymayıblar.  Buradaca  qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
Səhl  ibn  Sumbatı  onunla  təxminən  eyni  dövrdə  yaĢamıĢ,  890-914-cü  illərdə 
Vənənd knyazı olaraq Qars Ģəhərini özünə iqamətgah etmiĢ, sonra isə Azərbaycan 
hökmdarı  Əmir  Yusif  tərəfindən  əsir  edilərək,  edam  olunan  Smbat  Baqratuni  ilə 
qarıĢdırmaq lazım deyildir. 
Bütün  satqınlar  kimi,  Səhl  ibn  Sumbatın  da  aqibəti  acınacaqlı  olmuĢdur. 
Babək kimi dəyanətli  müttəfiqi satan bir feodala  ərəb xilafəti heç vaxt etibar edə 
bilməzdi.  Babəkin  ölümündən  sonra,  854-cü  ildə  Səhl  Sumbat  xəlifəyə  xəyanət 
etməkdə  təqsirləndirilərək  sərkərdə  Buğa  əl-Kəbir  tərəfindən  həbs  edilərək 
Samirəyə aparıldı və bir daha geriyə qayıtmadı. 
Beləliklə, Babəkin öz əqidəsi, yurdunun və xalqının azadlığı uğrunda tarixi 
mücadiləsi  sona  çatdı.  Babək  məğlub  oldusa  da,  təslim  olmadı,  öz  sərkərdə 
qürurunu  axıra  qədər  qoruyub  saxladı,  labüd  ölümdən  aman  istəmədi,  hətta  Bəzz 
qalasının süqutundan sonra  xəlifə  Möhtəsim tərəfindən onun üçün göndərilən əfv 

---