Dialogi Plus N1 2 az 2010-2011 20-26-09 30(375) 2007. qxd

Əgər sənin izah etdiyin fənni uşaq və ya

qeyri-mütəxəssis anlayırsa,

o zaman sənin özün onu başa düşürsən!

Albert Eynşteyn

Giriş

Fizikada mövcud olan bir çox sabitliklərdən xüsusilə işığın

sürətinin c=300 000 km/san və Plank sabitinin 

erq/san əhəmiyyəti vardır (gördüyünüz kimi, işığın sürəti çox

böyük qüvvədir, amma sonsuz deyil; eləcə də Plank sabiti

kiçik ölçüdədir, amma sıfır deyil və bu faktın prinsipial

əhəmiyyətinin olduğunu aşağıda görəcəyik). Həqiqətən  də bu

iki sabitliyin qarşılıqlı təsiri ilə fizikanın bütün

“anatomiyasını” təsvir  edə bilərik. Bütün mümkün variantları

təhlil edək;

1)  

;  yəni düsturla  

Bu onu bildirir ki, Plankın sabitliyini sıfır hesab etsək, yəni

kvant effektlərini nəzərə almasaq, cisimlərin hərəkətinin V

sürəti daha azdır, nəinki işığın sürəti, yəni riyazi olaraq işığın

sürətinin sonsuz olmasını hesab edə bilərik. 

Bu halda fiziki hallar klassik (qeyri-relyavistik), yəni

Nyuton fizikası hüdudlarında təsvir edilir. Məktəblərdə və

universitetlərin I və II kurslarında məhz bu fizika öyrənilir.

2)   

; 

Burada yenə də kvant effektlərini nəzərə almırıq, amma

cismin hərəkətinin sürəti artıq işığın sürətinə yaxındır.

Bu halları Eynşteyn nisbətinin xüsusi nəzəriyyəsi

(relyavistik mexanika) öyrənir və onun elementləri fizika-

riyaziyyat məktəblərində və daha az ölçüdə ümumtəhsil

məktəblərinin seçim kursunda, tam həcmlə isə universitetin III

kursunda öyrənilir.

3) ; 

Burada artıq kvant təsirlərini nəzərə alırıq, amma cismin

hərəkətinin sürəti işığın sürətindən daha azdır. Bu halları qeyri-

relyavistik kvant mexanikası öyrənir. Bu nəzəriyyənin

elementləri fizika-riyaziyyat məktəblərində və daha az ölçüdə

ümumtəhsil məktəblərinin seçim kursunda öyrənilir, tam

həcmlə isə universitetin III kursunda.

4) ; 

Bu halda təbiətə maksimal şəkildə yaxınlaşırıq. Xüsusilə də

artıq kvant təsirlərini və təbiətdə mövcud olan maksimal

sürətin işıq sürəti olmasının eksperimental faktını nəzərə

alırıq, yəni burada iki “yad” nəzəriyyə (relyavistik və kvant

mexanikaları) birləşir və müvafiq olaraq nəzəriyyə də

relyavistik kvant mexanikası adlanır. O, öz çətinliyinə görə

yalnız universitetlərin IV kursunda öyrənilir. Amma XX əsrdə

aşkar olunan yeni həqiqət də bu nəzəriyyəni izah edə bilmir.

Xüsusilə də, elementar zərrəciklərin toqquşması nəticəsində

yeni zərrəciklər yaranır və yox olur, yəni bu proseslərdə

zərrəciklərin sayı və növü saxlanılmır. Məsələn, elektronun və

onun antizərrəciyinin, pozitronun toqquşması nəticəsində tam

fərqli növ zərrəciklər – fotonlar yaranır. Bu hadisələri yalnız

sahə kvant nəzəriyyəsi izah edə bilir. O, relyativistik kvant

mexanikasının növbəti inkişafının nəticəsində yaranmışdır. Bu

intizamlar yalnız magistraturada öyrənilir.

Belə ki, həqiqətdə təbiət relyativistik və kvantdır və yalnız

hüdudi halda (nə zaman ki  

və ya  

daha “sadə”

nəzəriyyələri alırıq: Nyuton, relyativsitik və qeyri-relyativistik

kvant mexanikasını. Məktəblərdə və universitetlərdə bu

intizamlar yuxarıda sadalanan ardıcıllıqla öyrənilirlər, yəni ki,

tarixdə baş verdiyi kimi, – fizikanın inkişafına uyğun olaraq,

biz, induktiv metodla  öyrənirik, – sadədən mürəkkəbə doğru!

Amma eksperiment şəklində deduktiv metodla da öyrənə

bilərik – mürəkkəbdən sadəyə doğru, yəni elə bəri başdan

şagirddən və xüsusilə də tələbədən gizlətməmiliyik ki,  təbiət

relyativistik və kvantdır və sonra da ifrat halları öyrədək!

Qarşıdakı məqalədə yalnız qeyri-relyativistik kvant

mexanikasının xüsusiyyətləri barədə söhbət edəcəyik.

Qeyri-relyativsitik kvant mexanikası

Klassik fizikada aşılmaz qarşıdurma yeni qeyri-relyativistik

kvant mexanikası nəzəriyyəsinin yaradılması zərurətinə səbəb

oldu. Onlardan əsaslarını sadalayaq, yəni klassik fizika izah

edə bilməyən hadisələri qeyd edək və qısaca olaraq kvant

mexanikasının hansı çıxış yolunu “tapdığını” təhlil edək.

a) Atom sabitliyi problemi.

1911-ci ildə ingilis alimi Ernest Rezerford öz məşhur

sınaqlarına əsaslanaraq atomun planetar adlanan modelini daxil

etdikdən sonra müəyyən oldu ki, əgər bu model düzgündürsə, o

zaman atomun sabitliyini saxlamaq mümkün olmayacaqdı.

Həqiqətən də, elektron atom nüvəsinin ətrafında hərəkət

etdiyinə görə (Yer kürəsinin Günəşin ətrafında hərəkətinə oxşar

olduğuna görə model planetar adlandı, yəni alimlərin planetlərin

hərəkətini müşahidə etdikdə aldıqları bilik, mexaniki olaraq

xassə baxımından fərqli obyektlərə - mikroaləmə keçirildi və

klassik fizikanın “süqutuna” səbəbi də  məhz bundadır) klassik

elektrodinamikanın qanunlarına uyğun olaraq o, sürətlə cərəyan

edən zərrəcik kimi mütləq işıq verməlidir, bunun nəticəsində də

müəyyən müddətdən sonra mütləq atom nüvəsinin üzərinə

düşməlidir, yəni ki, atom sabit sistem olmayacaqdır. Amma

sınaqlar atomun sabit olduğunu göstərir!

Bu vəziyyətdən birinci müvəqqəti çıxış yolunu 1913-cü ildə

daniyalı fizikaçı Nils Bor öz məşhur postulatlarını

formalaşdırmaqla tapdı. Burada klassik fizikadan fərqli olan

yenilik o idi ki, atomda elektron yalnız müəyyən orbitalarda

hərəkət edir (yəni bəzi orbita nə üçünsə qadağan olunur!) və

onlara işıq salmır (I postulat) və işığı yalnız yuxarı orbitadan

aşağıya keçid aldıqda (II postulat) salır, amma yenə də

qaranlıq qalırdı ki, elektron mümkün olan orbitalarda hərəkət

etdikdə nə üçün işıq saçmır və yalnız 1925-ci ildə avstriyalı

alim Ervin Şredinqer kvant mexanikasının əsas bərabərliyini

yazdıqdan sonra aydın oldu ki, elektron nə üçün atomun  “

3

Sample statements: 

a) A fox saw a swallow fly off and settle on

the branch of a tree T/F.

b) The fox was not hungry T/F, etc. 

Post:

Ss tell the fable individually or... 

Ss write the fable (in groups/individually)

and present it to the class or... 

Ss discuss the moral of the fable (It

depends on the level of the learners), etc.

Advice:  

This activity should have a steady pace,

and T is the judge in case of any dispute.

Students have to know — Anyone who uses

the fly swatter to hit another student will have

to sit down or the activity will be stopped

immediately.

Adaptation:

The activity can be adapted in different

ways for different topics. E.g.: 

Matching pictures with words can be used;

Matching synonyms with antonyms can be

used, etc.

A Story-based approach in English-lan-

guage classroom.

Telling a story

The aim of the activity that can be use with

elementary and upper levels is to develop stu-

dents thinking skills and their ability to tell a

story fluently (Speaking). During the lesson

students will have the opportunity to practice

both their accuracy and fluency by creating

and then telling a story. Materials needed: a

short story, HOs (one per student) - a set of

questions/pictures or both based around the

story. 

Pre-activities:

Teacher gives students the HOs, asks

them to read the questions and checks the

understanding of the key words. T puts Ss in

pairs and gives them the instructions. In 15-20

minutes pairs have to invent the story accord-

ing to the questions orally and then present

them in the class. Ss are allowed to make only

brief notes. 

Activities:

Ss work in pairs. They make notes using

the questions that help them form the mental

framework of the story. Teacher circulates

around the room, listens carefully as Ss work

on the story, supports them if necessary and

makes notes of any errors/vocabulary and

also of the good sentences/vocabulary some

students are using.  

Post-activities:

When pairs have finished, they tell their

versions of the stories. Ss have to decide

which story they prefer by making the argu-

ments and supporting their views. Later on T

reads the original story to compare it with the

students best compositions.  In the end T

summarizes the students performance

regarding the notes. So T makes a balance

between correction and praise.  

At any age Ss respond the creative activi-

ties with great enthusiasm. Inventing a story,

in oral or written form, is always enjoyable for

them. It happens that  Ss forget their lan-

guage problems; they stop thinking about

mistakes and actively get involved in the

process.This is a big step in developing their

fluency. They also find it motivating when their

ideas are realized and they become one of

the story writers/creators. Ts support plays a

big role. 

As above mentioned relevant content and

appropriate language level is very important

when choosing the story. Activities also may

be modified regarding the level. Accordingly

illustrated, attractive stories with simplified

exercises (e.g. make up a story using the pic-

tures; acting out;) should be used with begin-

ners as they support childrens understand-

ing. 

At upper level the same story can be used

with different aims, e.g. to develop Ss ability:

a) to write a story or b) to use a range of nar-

rative tense/tenses. At this point Ss will have

the chance to develop their understanding of

a range of narrative tenses by focusing on

meaning and the form of the structures. In

this case T has to prepare HOs with grammar

tasks, as e.g.: Label the actions on each of the

timelines, Name the verb forms used in these

sentences than label parts of form, etc. Story-

based approach is students favorite and it

always works.  

Xarici dil müəllimləri 

üçün məsləhətlər

Xarici dil müəllimləri həmin fikirlə

razılaşırlar ki, arzu edilən nəticələri əldə

etmək üçün uşaqların hədsiz enerjilərini

lazımi istiqamətə yönəltməyə böyük səylər

tələb olunur və fərdi təcrübələrinin

nəticəsində toplanan məsləhətləri verirlər. Dü -

şünürük ki, bunlar oxucu üçün maraqlı

olacaqdır:

• müsbət əhval-ruhiyyədə olun – onlar

uşaqdırlar!

• bu yaşda uşaqlar həssas yanaşmanı tələb

edirlər,  tədris sakit və mehriban atmosferdə

davam etməlidir, dərsdə şagird müəllimin

dəstəyini və yardımını hiss edir;

• təvazökar olun. Yalnız müsbət hallara

diqqət yetirin;

• şagirdlərinizi tərifləyin və həvəsləndirin;

• nəzərə alın ki, yeni materialı qavramaq

üçün bütün şagirdlərə fərqli vaxt gərəkdir;

materialın hamı üçün aydın olmasında əmin

olun;

• sistematik olaraq keçilən materialı

şagirdlərə təkrar etdirin;

• materialı təkrar etdirmək üçün şeirlərdən,

mahnılardan, oyunlardan və nağıll 

ard 

-

an/hekayətlərdən fəal şəkildə istifadə edin.

Çünki bu, şagirdlər üçün sevimli aləmdir;

• şagirdlərə  tapşırığı yerinə yetirmək üçün

düşünməyə vaxt verin;

• dinləmə və danışıq fəallıqlarından aktiv

şəkildə istifadə edin. Ana dilinə oxşar olaraq

xarici dilin tədrisi materialı dəfələrlə

dinləməklə və təkrarlamaqla davam edir;

• şagirdlərin nitqlərinin leksiksına,

ifadələrə, qısa ifadələrə qayğı göstərin, nitqi

zənginləşdirin;

• vaxtı tamamlamaq üçün deyil, dil

öyrənmək üçün məqsədli fəallıqlar seçin;

• şagirdlərin əqli və fiziki cəlb olunmasını

tələb edən fəallıqlardan istifadə edin;

• gözlənilməyən hallar üçün hazır olun;

dərsdə ehtiyat planınız olmalıdır;

• müxtəlif növ rəngli əyani materialdan və

real əşyalardan istifadə edin;

• şagirdlər tərəfindən dilin praktiki istifadə

məsələsinə diqqət verin (ilkin mərhələdə

sözlər, ifadələr, sonra isə cümlələr, suallar);

• fərqli xarakterli fəallıqları tez-tez dəyişin

(sakit enerjiliylə və ya əksinə), çünki

rəngarənglik onlarda böyük maraq doğurur;

• abstrakt konsepsiyalardan boyun qaçırın

və şagirdlər üçün tanış olan mövzularla

əlaqədar konkret məsələlərə diqqət yönəldin;

• dərsləri maraqlı fəallıqlarla yükləməyə

çalışın;

• tədris zamanı mahnılardan, oyunlardan,

nağıllardan və hekayələrdən istifadə edin.

Çünki onlar üçün məzmuna yönəlmiş material

daha əhəmiyyətlidir,  nəinki əlifba, fonetik

metodlar və ya qrammatik strukturlar.

• yarışmalar formatından yan ötün. Hər bir

şagirdin qalib olduğu oyun formalarını seçin.

Milli Tədris Planları və 

Qiymətləndirmə Mərkəzinin 

Ingilis dili üzrə eksperti

Marina Çikvadze

4

Elmlər aləmində    

KVANT  MEXANİKASI  HAMI  ÜÇÜN

Atomda energetik keçidlər 

---