Dilçi alim Firidun Ağasıoğlu özünün "Azər xalqı" kitabında bildirir ki, XLX əsrdən üzübəri V
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Üzərində bayandurların soy damğası olan xalça
Üzərində bayandurların soy damğası olan xalça
Alimin fikrincə, ritmik cəhəti qorunan, kanonlu xalça kompozisiyaları öz adını bərpa etməklə, işarəli elementlər və onların qarşılıqlı əlaqələri, rəngli forma təşkilinin, xüsusiyyətləri ilə tanınır. Azərbaycanın hər bir regionu kanonlu xalça kompozisiyalarının tanınan ―işarəli elementlərin‖ müəyyən sayından istifadə edir. Azərbaycan Tunc dövründən təşəkkül tapmış mücərrəd, həndəsi formalı təsvirlərin məhz həmin üslub traktovkasında zəmanəmizədək qorunub saxlandığı məkanlardan biridir. Məhz bu baxımdan Azərbaycan xalçalarında həndəsi formalı ornamentlər özündə gərəkli və aşkar görüntülər yaradan rəmzlər daşamaqdadır. Mütəxəssislər xalça naxışlarının qədim pikoqrafiya və ideoqrafiya nümunələri kimi qiymətli mənbə olduğunu və qədim insanların dünyagörüşü barədə informasiya daşıyıcıları olduğunu qeyd edirlər. Belə hesab edilir ki, hər bir naxış müəyyən bir sözü ifadə edir və bu naxışlar əslində mənaları unudulmuş təsvirli yazılardır:
Azərbaycan və Anadolu xalılarında rast gəlinən həyat ağacını ifadə edən ideoqram formaları
Azərbaycan və Anadolu xalılarında rast gəlinən qurd izi ideoqramının müxtəlif formaları)
Azərbaycan və Anadolu xalılarında rast gəlinən quş ideoqram-naxışları)
Azərbaycan və Anadolu xalılarında rast gəlinən əqrəb ideoqram-naxışları)
Azərbaycan və Anadolu xalılarında rast gəlinən qoç ideoqram-naxışları)
Qədim Azərbaycan türk tarixinin ortaya qoyduğu soy mədəniyyətinin və törə qanunlarının, naxışlardakı gizli və ya aşkar formada görüntüləri yetərincədir. Sənətşünas alim Xədicə Əsədova yazır ki, uzaq keçmişdən bu günədək Azərbaycan dekorativ sənətində təsvir olunan bir çox rəsm və ornament vardır ki, hazırda onlar sırf bəzək xarakteri daşıyırlar. Xalqın həyat tərzi və məişətində xususi rol oynayan bu ornament motivləri əvvəllər rəmzi, məna kəsb etmişlər. Təsvir olunmuş rəmzlərin, işarələrin semantik mənasına gəldikdə isə onlar əsasən zənginliyin, bolluğun, baharın, məhəbbətin, diriliyin, şərəfin, qəhrəmanlığın, qələbənin, güc– qüdrətin, odun, alovun, müqəddəsliyin, dini ayinlərin ifadəsidir. Xalça sənətində geniş yayılmış elementlərdən biri də ―S‖-vari motivlərdir. Bir sıra tədqiqatçılar bu elementin stilitzə olunmuş əjdahanın təsviri olması fikrini irəli sürürlər. Digər tədqiqatçıların araşdırmalarında bu cür elementlərin damğa, işarə olması fikri irəli sürülür.Tuncer Gülensoy bu cür elementlərin qədim oğuz tayfalarının (Bayandur, İqdır, Kızık və s. boylarının) damğaları olduğunu yazır. Xalı naxışlarının bir zamanlar ideoqrafik yazı nümunələri kimi çıxış etdiyini ―Şahla qız‖ adlı bir Azərbaycan nağılının məzmunu da təsdiq etməkdədir. Həmin nağılda şahın bir qıza aşiq olmasından, qızınsa ona şərt olaraq bir sənət öyrənəcəyi halda ərə gedə biləcəyini söyləməsindən, şahın da xalçaçılıq sənətini öyrənməsindən söz açılır. Bir gün şah əsir düşür. O, əsirlikdə bir xalça toxuyur. Arvadı həmin xalçanın naxışlarını oxuyaraq şahın başına gələnlərdən xəbərdar olur və onun əsir olduğu yeri başa düşür. Bundan sonra şahı əsirlikdən xilas edirlər. Tanınmış qumuq tədqiqatçısı Murad Aci yazır:
Ornamentlərinin hər biri ―gizli yazı‖nın ayrı - ayrı kəlmələri kimi çıxış edən, yəni ideoqrafik işarə rolunu ifa edən Azərbaycan xalçalarından biri də ―Damğalı‖ tipli xalça növüdür. Adından da göründüyü kimi bu xalçanın naxışları kimi qədim türk tamğaları çıxış etməkdədir. Sənətşünas alim Rasim Əfəndi bu tip xalçalardan biri barədə yazır:
Öz konstruktiv quruluĢu ilə ġərq aləmində geniĢ yayılmıĢ, ucları 4 müxtəlif tərəfə ayrılan svastikanı andıran bu bəzəklər elə real səpgidə toxunmuĢdur ki, sanki onlar bir nöqtə ətrafında fırlanaraq hərəkət edir. Bu ornament elementinə biz təkcə “Damğalı”adını almıĢ bu tipli Qazax xalçalarında deyil, dekorativ - tətbiqi sənətimizin baĢqa növlərində də rast gəlirik. Azərbaycan dekorativ - tətbiqi sənət tarixinin, demək olar ki, bütün mərhələlərində bu bəzək həmiĢə səma cisimlərinin “Ģahı“ sayılan günəĢi təmsil etmiĢdir.” ―Damğalı‖ tipli xalçalarda diqqəti cəlb edən ikinci element latın əlifbasındakı ―S‖ hərfini xatırladan elementdir. Folklorşünas alim Məhəmməd Hatəmi Tantəkin və sənətşünas alim Kübra xanım Əliyevanın yazdıqlarına görə, bu element əjdahanı təmsil etməkdədir. Xalçada diqqəti çəkən üçüncü element isə qoç buynuzlarını xatırladan naxışdır. Sənətşünas alim, Azərbaycan xalçalarının ən gözəl bilicisi Lətif Kərimov bu naxışın ―qoç‖, ‖qoyun‖ mənaları verdiyini bildirmişdir. Deməli, qarşımızda üç ideoqrafik elementli bir ―yazı‖ vardır. Bu ―yazı‖nı əski tük dilinin sinonim və omonimlər sistemini bilmədən ―oxuya‖ bilmək qeyri - mümkündür. Öncə günəşi təmsil edən svastikavari ideoqramla əjdahanı təmsil edən ―S‖ vari ideoqramın birlikdə nə məna ifadə etdiklərini anlamağa çalışaq.
Məlum olduğu kimi, türk xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan türklərinin folklorunda əjdahanın günəşi udması ilə bağlı süjet geniş yayılmışdır. Bu süjet türk xalqlarından digər xalqların da folkloruna keçmişdir. Şübhəsiz ki, bu mifoloji süjetin əsasını günəşin üzünün qara buludlar tərəfindən örtülməsi kim real təbiət hadisəsi təşkil etməkdədir. Buludun əjdaha ilə eyniləşdirilməsinin səbəbi isə odur ki, qədim türk dilində həm Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|