Dilçi alim Firidun Ağasıoğlu özünün "Azər xalqı" kitabında bildirir ki, XLX əsrdən üzübəri V
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
çox qədim dövrlərdən inkiĢaf edib gələn təkmil bir əlifba yazısı olduğunu sübut edir." Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Pakistan ərazisindən də eyni dövrə, yəni Qlozel kitabələrinin yazıldığı dövrə aid, hətta iddiaya görə ondan təqribən 1000 il öncəyə aid olan türkcə yazılar tapılmışdır. Bu barədə Turğay Kürüm özünün ―Avrasiyada runik yazı‖ adlı əsərində məlumat verməkdədir. O bildirir ki, həmin yazı Harappa mədəniyyəti dövrünə (e.ə. 3500-ci il) aiddir:
İlk öncə qeyd edək ki, hazırda zaqatalalı müəllim Nadir Səttarovun şəxsi kolleksiyasında qorunan bu daşların hamısı çay daşıdır, daha dəqiq desək, çay daşından çox kobud şəkildə yonulmuş barelyef tipli qabartma (biri heykəlcik formasında) fiqurlardan ibarətdir. Ümumi sayları 6 ədəddir. Əksəriyyəti qadın formasında olan fiqurların bir qismi Eneolit dövrünün (e.ə. Vl-V minilliklər) Ana tanrıça heykəlciklərini xatırlatsa da, həmin dövrə aid heykəlciklər əsasən gildən düzəldildiyindən, içlərində çay daşından qayrılmış fiqurlara rast gəlinmədiyindən Zaqatala daşlarının və təbii ki, həm də yazıların Tunc dövrünə (e.ə. lV-lll minilliklər) aid ola biləcəyini düşünürük.
Fiqurlardan heykəlcik formasında olan birisi doğmaqda olan qadını xatırladır. Şübhəsiz ki, bu heykəlcik doğum və bərəkət tanrıçasını ifadə edir. Eyni sözləri əlində körpə tutmuş qadın (tanrıça) barelyefi barədə də söyləmək olar. Haqqında danışmaq istədiyimiz yazılardan biri məhz həmin daşın üzərində cızılmışdır. Yeri gəlmişkən bildirmək lazımdır ki, Türkmənistandan tapılan və Tunc dövrünə aid edilən təsvirlərdə də əlində körpə tutmuş tanrıça təsvirlərinə sıx- sıx rast gəlinir. Arxeoloq Sarianidi həmin təsvirləri bir neçə min il sonra xristianlar arasında yayğınlaşan Həzrət Məryəmlə körpə Həzrət İsanın (ə) birgə ikonalarının prototipi saymaqdadır.
Burada dörd runik işarə yer almaqdadır. Onlardan (sağdan sola) birincisi Orxon-Yenisey abidələrində çox halda fonoqram kimi çıxış edən və ―b‖ səsini verən, Tonyuquq abidəsində isə bir yerdə ideoqram kimi çıxış edərək ―baş‖ // ‖bas‖ sözünü (baş, kəllə) bildirən runik işarənin İdil-Ural runik yazılarında rastlanan variantıdır və hazırki vəziyyətdə ―bas‖ kimi oxunur. ―T‖ səsini verən və sözügedən yazıda ikinci yerdə duran işarə ilə birlikdə ―basot‖ (şəfqətverici, köməkçi, yardımçı) sözünü əmələ gətirir. ―Ç‖ səsini verən və mətndə göstərilməyən saitlərlə birlikdə ―açı‖ (ana) kimi oxunan 3-cü işarəni də əlavə etdikdə, ―şəfqətverici ana‖ alınır ki, bu da qucağında körpə tutan ana tanrıça fiqurunu tam izah edir. Sonuncu, ―ş‖ səsini verən işarə isə, əzizləyicilik ifadə edən şəkilçi kimi (ana-ş, ata-ş və s.) çıxış etməkdədir. Üzərində yazı olan ikinci daşın üzərindəki yazıya gəlincə, o üç runik işarə və ideoqram mahiyyəti daşıyan bir piktoqramdan ibarətdir. Bütün əski türk yazıları kimi bu yazı da sağdan sola oxunur. Sağdan birinci işarə Orxon-Yenisey yazılarından tanıdığımız işarədir ki, ―nq‖ qarışıq (sonor ―n‖) səsini ifadə etməkdədir. İkinci yerdə gələn, insan təsviri formasında olan heroqlifi ―ər‖ (insan, adam, kişi) kimi oxumaqda, fəqət bu halda onun ideoqrafik işarə kimi çıxış etdiyini və özündən əvvəlki işarə (nq) ilə birlikdə ―ünqür‖ (mağara) kimi oxunmalı olduğunu düşünürük. Fikrimizcə, sonrakı, 3-cü və 4-cü işarələr isə müqabil olaraq ―nt‖ və ―ş‖ səslərini ifadə edir və birlikdə ―antaş‖// ―anı taşı‖ (xatirə daşı) və ya ―and daşı‖ kimi oxunur.
Ola bilsin, buradakı sonuncu işarə ―ş‖ deyil, ―ç‖ səsini ifadə edir. Dilçi alim Firudin Ağasıoğlu məhz belə hesab etməkdə və yazını ―anqa (ona) ant (and) iç‖ kimi oxumaqdadır. Bənzər yazılara İranın mərkəzində, Xomeyn şəhəri yaxınlığında yerləşən, Erkən Tunc dövrünə aid edilən Timərə (Teymərə) qayaüstü təsvirləri içərisində də rast gəlinməkdədir.
Bu təsvirlərdə qədim türk gələnəklərini əks etdirən çox dəyərli məlumatlar qorunub saxlanmışdır.
Ən çox maraq doğuran təsvirlər ən qədim zamanlardan başlayaraq türklərə xas olan və günümüzədək davam edən atla və yırtıcı quşla ov səhnəsinin əks olunduğu qayaüstü təsvirlərdir.
Bu təsvirlərin dəyəri dünyada atı ilk dəfə əhliləşdirmiş, eləcə də toğan (şahin) və qızılquş kimi yırtıcı quşlardan ilk dəfə ov məqsədi ilə istifadə etməyə başlamış türklərin ən azı Tunc dövründən etibarən sözügedən ərazilərdə məskun olduqlarını sübut edən tutarlı dəlil olmasındadır. Eyni zamanda həmin təsvir quşla ov etmək gələnəyinin tarixinə də işıq tutmaqdadır. Tunc dövrünə aid təsviri sənət nümunələri və piktoqrafik yazılar kimi Ordubad rayonu ərazisində yerləşən Gəmiqaya təsvirlərinin böyük əhəmiyyəti var. Nəsir Rzayev yazır: “Ovsunçuluq qədim mədəniyyətimizdə, folklorumuzda dərin köklər saldığı üçün onun ənənəvi davam edən izləri dövrümüzədək gəlib çıxmıĢdır. Bu izlər təsərrüfat həyatında, təbiətdə və məiĢətdə baĢ verən hadisələri ovsunlamaq məqsədi ilə, dilimizə canlı və cansız varlıqları ovsunlayan sözlər gətirmiĢdir. Azərbaycan ərazisində, son vaxtlara qədər ovsunlama ayinlərinin ayrı - ayrı formaları, daha doğrusu, fraqmentləri icra edilirmiĢ. Ovçuluq, maldarlıq, əkinçilik təsərrüfatlarına dair bir neçə ovsun ayini nümunəsi göstərək. Ovçu gələcək ovun müvəffəqiyyətlə keçməsi üçün ovu niĢan alaraq oxu atarkən belə deyir: Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|