Dilçi alim Firidun Ağasıoğlu özünün "Azər xalqı" kitabında bildirir ki, XLX əsrdən üzübəri V

 

 

Andronovo mədəniyyətinin daşıyıcıları da kəllə quruluşlarına görə eynən  

Kür -Araz mədəniyyətinin insanları kimi avropoid irqinin kaspi (oğuz) qoluna aid 

idilər 

 

Arxeoloji  araşdırmalar  göstərir  ki,  Andronova  mədəniyyətinin  və  onun 

Qərb  -  Avropa  qolu  olan  kərtmə  mədəniyyətinin  yayıldığı  bütün  ərazilərdə 

əkinçilik  və  maldarlığa  əsaslanan  vahid  məişət-təsərrüfat  və  mədəniyyət  sistemi 

mövcud  olmuşdur.  Çay  vadilərində,  bol  otlaqlı  düzənliklərdə  kənd  və  qəsbələr 

salan ―andronovolular‖ın həyatında ov və balıqçılıq bir o qədər də əhəmiyyətli rol 

oynamırdı. Onlar mahir metallurqlar idilər. Zəngin mis və qalay mədənlərinə sahib 

idilr  və  Qərb  ölkələrinə  metal  məmulatlar  ixrac  etməklə  məşğul  idilər.  Metal 

əritmə  və  tökmə  ən  yüksək  səviyyədə  idi.  Dağ  mədənçiliyi  də  çox  yüksək 

səviyyəyə  ulaşmışdı.  Onlar  Qazaxıstan  və  Altayda  mis  hasilatı  ilə  məşğul 

olurdular.  

 

 

Kərtmə mədəniyyətinə aid keramika və üzərindəki damğa yazısı 

 

Rus  və  Avropa  alimlərinin  bir  qismi  sözügedən  mədəniyyətin  prototuran, 

yəni türk mədəniyyəti olduğunu inkar edir, bu mədəniyyəti yaradanların guya hind-

Avropa  irqlərinin  ulu  babaları  olduqlarını  sübut  etməyə  çalışırlar.  Onların  əsas 

arqumenti  kimmer  –  iskit-  sak  mədəniyyətinin  öz  köklərini  bu  mədəniyyətdən 

alması,  kimmer-iskit-sakların  isə  bir  çoxları  tərəfindən  irandilli,  geniş  anlamda 

---

hind-Avropalı hesab ediməsi təşkil edir. Lakin onların bu fikrinə qarşı çıxanlar da 

az deyil. Onlar bu qədim metallurqların, eləcə də onların törəmələri olan kimmer-

iskit-sakların türk olduğunu bildirir və bu məsələni sübuta heç bir ehtiyacı olmayan 

fakt  hesab  edirlər.  Belələri  iddialarını  sübut  etmək  üçün,  təbii  ki,  əsas  arqument 

kimi hər addımda gözə dəyən türk damğalarını misal çəkirlər və bu fakta qarşı əks 

arqument tapmaq çox çətindir, əslində isə heç mümkün də deyil. 

 

1953-cü ildə A. A. Formozov Volqa sahillərində və Qazaxıstanda aparılmış 

arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilən və e. ə. II-I minilliklərə aid edilən tapıntıları 

təsvir  edrkən,  onlardan  bəzisinin  üzərində  bulunan  runik  işarələrdən,  daha  dəqiq 

desək, damğa yazısından da söhbət açmış və onları dərc edirmişdi. Fəqət Kür-Araz 

mədəniyyəti  dövrünün  damğalarını  xatırladan  və  hətta  onlarla  eynilik  təşkil  edən 

bu işarələr sonradan ―unuduldu‖: 

Formozov  sonrakı  dövrlərdə  Qədim  Xarəzm  (Özbəkistan)  ərazisində 

apardığı  arxeoloji  qazıntılar  zamanı  da  anoloji  işarələrlə  üzləşdi.  Fəqət  onun  bu 

tapıntıları da yuxarıdan gələn əmrlə ―unutduruldu‖. 

 

 

 

Kür-Araz  mədəniyyəinin  yerli  köçəri  maldarlar  tərəfindən  Orta  Asiyaya 

daşınması marşrutunun önəmli bir parçası olan ―Timərə (İran yaylası) – Tenir Too 

(Qırğızıstan)‖  marşrutu  da  böyük  maraq  çəkməkdədir.  Gəmiqaya  təsvirlərinin 

uzantısını  Trmərədə  müşahidə  etdiyimiz  kimi,  Timərənin  də  məntiqi  davamını 

Tenir Toodakı qayaüsü təsvirlərdə görürük.  

Yusif  Balasaqunlu  adına  Qırğızıstan  Milli  Universitetinin  dosenti 

Kubatbek Tabaldiyev və Qırğızıstan Milli Universitetinin muzey laboratoriyasının 

bərpaçısı  Çanırbek  Joldoşovun  yazdıqlarından  belə  aydın  olur  ki,  Temir  Too 

abidəsi Son Tunc – Erkən Dəmir dövrünə aid edilir. Yəni buradakı abidələr Nüvədi 

yazısının  yaşıdıdır.  Gəmiqaya,  Nüvədi  və  Timərədə  olduğu  kimi,  burada  da  hər 

tərəf  başdan-başa  qaya  üzərində  cızılmış  keçi  rəsmləri  ilə  doludur.  Gəmiqaya  və 

---

Timərədə  rast  gəlinən  digər  motivlərə,  o  cümlədən  vəhşi  quşla  ov  edən  atlı 

rəsmlərinə Tenir Tooda da eyniylə rast gəlinməkdədir.  

 

    

 

 

Nüvədidən  fərqli  olaraq,  Tenir  Tooda  rastlanan  yazı  nümunələrinin  sayı 

olduqca  çoxdir  və  bu  yazıların  əsas  xüsusiyyəti  odur  ki,  onlarda  sözlər  bir-birinə 

bitişik yazılmışdır və onları ayıran heç bir işarədən istifadə edilməmişdir.  

 

   

 

 

          

 

 

      

 

 

 

 

İstər Nüvədi, istərsə də Tenir Too yazıları sübut edir ki, türk yazısı artıq Son 

Tunc-Erkən  Dəmir  dövründə  artıq  tam  formalaşmışdı.  Üstəlik  də  Son  Tunc 

---

dövründə Orta Asiya ərazisi də artıq Kür-Araz mədəniyyətinin təsir dairəsinə daxil 

idi. Bunu təkcə Qırğızıstandan deyil, Qazaxıstan və Özbəkistandan tapılan çoxsaylı 

maddi mədəniyyət nümunələri birmənalı şəkildə sübut etməkdədir. 

Risbek  Alimovun  yazdığına  görə,  əski  türk-run  yazılarının  yayılma 

coğrafiyası çox genişdir. Bu baxımdan Buxaradan (Özbəkistan) təqribən 100 km. 

şimalda,  Qızılqum  səhrasında  yerləşən  Kulçuktav  dağının  güney  yamacında 

oyulmuş Tozbulaq yazısını, Qırğızıstanın güneyindəki Talas vadisi, Qazağıstan və 

Özbəkistanın  Frqanə  bölgəsində  bulunan  yazıları    misal  çəkmək  olar.  Hazırda 

Qırğızıstandan tapılan və əksərən çaydaşı üzərində cızılan 20, Qazaxıstandan əldə 

edilmiş  14  ədəd  və  Fərqanə  vadisindən  tapılan  və  əsasən  keramika  qırıntıları 

üzərində  qeyd  edilmiş  olan  17  ədəd  yazı  nümunəsi  məlumdur.  Onların  bir  qismi 

1896-cı  ildə  V.  A.  Kallaur  tərəfindən  üzə  çıxarılmışdır.  Və  o  vaxtdan  bu  yana 

keçən yüz il ərzində digər yazılar da üzə çıxarılmışdır. Konkret olaraq, Tenir Too 

yazılarına  gəlincə,  onlar  1998-ci  ildə  Kubatbek  Tabaldiyev  tərəfindən  aşkar 

edilmişdir və üst-üstə cəmi 8 mətndən ibarədirlər. 

 

 

 

I Mətn 

 

Transliterasiyası: R2T1MS1G1WN1K1(A) 

Transkripsiyası: Er atım Asiq on ok a 

Tərcüməsi: Ər adım Asiq on ox 

 

 

 

II Mətn 

 

Transliterasiyası: R2T1MS1G1WN1K1(A) 

Transkripsiyası: Er atım Asiq on ok a 

---