141
ənənələri, milli xüsusiyyətləri qoruyub saxlamağı qarşısına
məqsəd qoyanları mühafizəkarlar adlandırırlar.
Konservatizmin siyasi və ideya jəhətdən sonrakı təkamülü
göstərir ki, o heç də yenilikçiliyə qarşı çıxmır, yalnız «yenilikçi
prinsiplərin» mütləqləşdirilməsinə qarşı çıxır və jəmiyyətlə nejə
gəldi rəftar etməyin əleyhinədir. Konservatizm sadəjə olaraq
dəyişikliklərə qarşı deyil, müəyyən dəyişikliklərə qarşı çıxış edir.
Çox vaxt müasir konservatizmlə XIX əsrin klassik liberalizmi
arasında bərabərlik işarəsi qoyulur.
Konservatizmə müəyyən tarixi mərhələlərdə əhəmiyyəti
aydın görünən fundamental dəyər və prinsiplərin məjmusu kimi
qiymət verilir. Amerikan politoloqu K.Rossiter hesab edir ki,
«konservatizm prinsipjə istənilən mövjud jəmiyyətin qoruyujusu
kimi çıxış edir, lakin yalnız liberalizmlə qarşılıqlı əlaqədə tam
inkişafını tapır, məhz bu da onun ideya korpusunu müəyyən
edir». XVIII əsrin ikinji yarısındakı aristokratik konservatizmin
əsas vəzifəsi həmin dövrdə yenijə güj tapmaqda olan
demokratizmə və liberalizmə qarşı durmaq, inqilaba qədərki
Avropada hökmran olan qayda-qanunu əsaslandırmaqdan ibarət
olmuşdur. Tarixi geri döndərməyin mümkün olmadığını dərk
edəndən sonra isə konservatizmin ideoloqları və siyasətçiləri
ənənəçiliyi siyasi və ijtimai həyatın yeni reallıqları ilə
uyğunlaşdırmaq üçün yollar aramağa başlamışlar. Bunu ardıjıl
olaraq həyata keçirməyə isə E.Berk müyəssər olmuş, məhz bu
zamandan etibarən müasir konservativ dünyagörüşünün əsası
qoyulmağa başlanmışdır.
Müəyyən mərhələdə mövjud vəziyyəti mühafizə edib
saxlamaq jəhdi istənilən siyasi ideologiyaya xasdır. Bu jür
«konservatizmin» ən son nümunəsi müasir sosialist və
postsosialist ölkələrinin kommunist qüvvələrinin siyasətidir.
Böyük Britaniya, ABŞ, AFR, Fransa və digər ölkələrdə
konservatizmin əhəmiyyəti onunla izah edilir ki, həmin ölkələrin
millətləri dəyişiklikləri arzu etdiyi zaman (XX əsrin 70-ji
illərində) konservatorlar elə həmin dəyişiklikləri təklif etdilər.
142
Yeninin mütləqləşdirilməsi və ənənələrin məhvinə doğru
yönəlmiş sosial mühəndisliyin tənqidinin klassik nümunəsini
E.Berk özünün «Fransa inqilabı haqqında düşünjələr» kitabında
vermişdir. Müasirlərinin fikrinjə E.Berkin kitabı inqilab haqqında
ən inqilabi kitabdır. Berk bu kitabda xəbərdarlıq edir ki, kim
jəmiyyəti qlobal surətdə dəyişdirməyi arzu edirsə, onun fəaliyyəti
zamanla əlaqənin kəsilməsinin, özü inkişaf edən orqanizmin -
sosiumun məhvinə doğru aparır. İngilis mütfəkkiri E.Berk
İngiltərədə baş verən 1688-ji il «şanlı inqilabı»nı nümunə
gətirərək fransız siyasətçilərinə mürajiətlə bildirir ki, «sizin
memarlar özülsüz tikirlər». E.Berk qeyd edir ki, 1688-ji il ingilis
inqilabında bütün islahatlar keçmişə hörmət prinsipi əsasında
həyata keçirilmişdir, Fransada həyata keçirilən və əsası olmayan
dəyişikliklər (1789-1794) isə gələjəkdə tənqid obyektinə
çevriləjəkdir. Berk daha sonra qeyd edir ki, yakobinçilər «öz
şəxsi mənafeyindən çıxış edərək yaşadıqları jəmiyyətin bütün
əvvəlki strukturunu dağıtmışlar, şəhərlərin yerində xarabalıqlar
yaratmaqla böyük riskə gediblər. Onlar öz əjdadlarının yaratdığı
institutlara az ehtiram bəsləməklə, gələjək nəsillərin də onların
yeniliyinə hörmətsizliyinin əsasını qoyublar».
Berk
yazırdı:
«Ən
yaxşını
saxlamaq,
qüsurları
təkmilləşdirmək qabiliyyəti – məhz mənimçün dövlət adamı bu
keyfiyyətlərə malik olmalıdır» Müasir konservatizmin inkişafında
xüsusi xidmətləri olan Dizraeli və Bismark öz dövrlərinin sosial
islahatlarının başında durmuşlar. Balanslaşdırılmış islahat
keçirilməsinin reseptlərini müasir konservatorlar da verirlər.
Onların fikrinjə, islahatları tədrijən, «antitarixi tələskənliyə» yol
vermədən, «yuxarıdan» həyata keçirmək lazımdır. İslahatları
«kütlə metodları ilə», «aşağıdan» keçirmək olmaz. «Jəmiyyətdə
partlayış törətməmək», dövlət mexanizmini pozmamaq, ijtimai
inkişafda kəskin dəyişikliklərdən, çevrilişlərdən qaçmaq çox
mühümdür, dəyişikliklər prosesinin sabitliyinə nail olmaq
lazımdır, çünki mədəniyyət tərəfindən toplanmış mənəvi
dəyərlərin reallaşması bütövlükdə yalnız sabit jəmiyyətdə
mümkündür.
143
İnstitutların
legitimləşdirilməsinin
liberalizm
konsepsiyasından fərqli olaraq konservatizmdə institutların şərhi
başqa jür qoyulur. Liberalizm üçün institutlar müstəqil mənbəyə
malik deyildir. Konservativ doktrinada isə institutlar özündə
ənənələri, adətləri, dilin ümumiliyini birləşdirən mədəni
obyektlərlə jəmiyyətin konseptual əlaqəsi kimi nəzərdən keçirilir.
Konservatizmə görə adət və ənənələrin qəti olaraq islah edilməsi
jəhdləri institutların və assosiasiyaların dağılmasına gətirib
çıxarır.
Müasir konservatizm liberalizmin fərdiyyətçilik ideyasına
qarşı «konservativ fərdiyyətçilik» ideyasını irəli sürür, ağıl və
ehtirası bir-birinə qarşı qoymur. Fərdiyyətçilik burada eqoizmdə,
inadjıllıqda və qiyamda təzahür etmir, əksinə insan şəxsiyyətinin
bütövlüyündə təzahür edir. Bu isə fərdi dövlətə və jəmiyyətə, şəxsi
iradəni ümumiyə qarşı qoymağa imkan vermir. Bu jür
yanaşmanın əsasları E.Berk tərəfindən işlənib hazırlanmışdır.
Belə yanaşma liberal-fərdi insan obrazına qarşı durur.
Konservatizmin bu jür yanaşmasında jəmiyyət fərddən öndə
durur. Belə ki, jəmiyyət tarixi şəraitin məhsuludur. Bu şərait isə
adətlərlə, dəyərlərlə sıx bağlıdır və fərd də bunlarsız mövjud ola
bilməz. Bununla bağlı olaraq E.Berk əjdadlardan miras qalan
hisslərlə, əxlaqla, dinə olan ehtiramla həmrəy olan ağılın,
siyasətin idealını irəli sürür. Yalnız belə olduqda siyasi
müdriklikdən,
E.Berkin
adlandırdığı
«prudensiyadan»
(«ağıldan») danışmaq olar. Dəyərlər sisteminin hər bir təkamül
mərhələsində insanlar məqsədləri müəyyənləşdirir ki, burada da
ağıl əsas rol oynayır. Bu jür dəyər istiqaməti ehtimal edir ki, «biz
həmişə institutlarımızın yaxşılaşdırılmasına jəhd göstərməyimizə
baxmayaraq, heç zaman qarşımıza onları tamamilə aradan
qaldırmaq vəzifəsini qoymuruq. Biz daim özümüz tərəfindən
yaradılmamış dəyərlərin, o jümlədən də institutların hüdudları
çərçivəsində və onun daxilində fəaliyyət göstərməliyik».
Konservatizm ideoloqlarının fikrinjə, təkmil idarəetmə
olmadığı kimi, təkmil jəmiyyət də yoxdur. Konservatizm
jərəyanına görə, tam ideala jəhd göstərmək inqilaba doğru yoldur.
Dostları ilə paylaş: |