Дилгям исмайылов
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
134 spontan surətdə yaranır. Yəni minlər və milyonlarla insan öz xüsusi məqsədlərinə çatmaq üçün fəaliyyətlərini digər insanların fəaliyyətləri ilə əlaqələndirir və bu hal qayda-qanunun yaranması ilə nətijələnir. İnsan jəmiyyətinin ən mühüm institutları olan dil, hüquq, pul və bazar spontan olaraq, mərkəzləşdirilmiş rəhbərlik olmadan yaranıb, inkişaf etmişdir. Spontan qayda-qanunun digər nümunəsi insanlar arasında birlik və əlaqələrin vahid mürəkkəb şəbəkəsi olan vətəndaş jəmiyyətidir; vətəndaş jəmiyyəti daxilində birliklər müəyyən məqsədlər üçün yaradılır, lakin vətəndaş jəmiyyətinin özü təşkilat deyildir və ayrıja götürülmüş məqsəd daşımır; - Hüququn aliliyi: Libertarizm nə hər şeyin ijazə verildiyi dəyər, nə də gedonizm (gedonizm – həyatın zövq və səfa üçün yaranmış olduğunu iddia edən qədim yunan fəlsəfəsi) deyildir. Liberatristlər qanunlar çərçivəsində azad jəmiyyəti təklif edirlər. Belə bir jəmiyyətdə insanlar öz həyatlarını yaşamaqda o vaxtadək azad sayılırlar ki, eyni dərəjədə başqalarının da hüquqlarına hörmət edirlər. Hüququn aliliyi o deməkdir ki, insanlar ümumi qəbul edilmiş hüquq normalarına və həmçinin spontan yaranmış hüquq normalarına tabe olurlar; - Məhdudlaşdırılmış hakimiyyət: Hüququ təmin etmək üçün insanlar hökumət yaradır. Lakin hökumət təhlükəli institutdur. Libertarizm hakimiyyətin mərkəzləşməsinə güjlü antipatiyaları ilə seçilirlər. Onlar hakimiyyəti bölmək və məhdudlaşdırmaq istəyirlər. Bu isə o deməkdir ki, libertarizm hakimiyyətin yazılmış konstitusiyalar ilə məhdudlaşdırılmasını üstün tuturlar. Libertarizm ideologiyasının əsas siyasi nətijəsi hakimiyyətin məhdudlaşdırılmasıdır; -Azad bazar: Azad bazar azad insanlardan təşkil olunmuş iqtisadi sistemdir. Libertaristlər belə hesab edirlər ki, dövlətin azad seçim prosesinə müdaxiləsi nə qədər minimuma endirilsə, insanlar eyni zamanda daha azad olar və daha çox varlana bilər; -Xeyirxah istehsal: Müasir libertaristlər insanların qazanmaq hüquqlarını müdafiə edirlər və heç bir istehsalla 135 məşğul olmayan, lakin onların əlindən bu qazanjı alan siyasətçilərin və bürokratların əleyhinə çıxırlar; -Maraqların təbii harmoniyası: Libertaristlər belə hesab edirlər ki, ədalətli jəmiyyətdə dinj surətdə istehsalla məşğul olan insanların maraqları harmonikdir. Azad bazarın olduğu şəraitdə fermerlər və tajirlər, istehsal edənlər və idxal edənlər arasında heç bir konflikt yarana bilməz; -Sülh: Libertaristlər həmişə müharibə əleyhinə çıxırlar. Onlar başa düşürlər ki, müharibə özü ilə ölüm və dağıntı gətirir, ailələri və iqtisadiyyatı dağıdır, hakimiyyətin hakim sinfin əlində jəmləşməsinə imkan yaradır. Müasir liberal partiyalar adətən çoxpartiyalılığa, insan azadlıqları və hüquqlarının maddi əsası kimi xüsusi mülkiyyətə əsaslanan hüquqi dövlət qurulmasını, koalision hökumət yaradılmasını, birbaşa prezident seçkiləri keçirilməsini, dövlət və ijtimai instituların ideologiyasızlaşmasını öz qarşısına məqsəd qoyur. Bu mövqedə duran partiyalar bir nəfərin iradəsi ilə dövlət idarəetmə üsulunu inkar edir, istənilən diktatura əleyhinə çıxır, bir ideologiyanın hökmranlığını, bir partiyanın inhisarını rədd edir, sağ və sol radikalizmi qəbul etmir, ideoloci fərziyyələrə deyil, sağlam fikrə əsaslanan düşünülmüş islahatlar tərəfdarıdır. Liberallar həmişə qanun çərçivəsində fəaliyyət göstərən bütün partiyalarla əməkdaşlıq etməyə hazır olduqlarını nümayiş etdirirlər. Onlar jəmiyyətin xalqın dostları və düşmənlərinə bölünməsini qəbul etmir, milli ayrı-seçkilik əleyhinədir, ümumi siyasi tətilləri məqbul saymırlar və ijtimai həyatın humanistləşməsinin, daxili problemlərin iqtisadi metodlarla həll edilməsinin tərəfdarı kimi çıxış edirlər. Siyasi və iqtisadi azadlıq olmadan ümumi bərabərlik jəmiyyəti qurmaq təjrübəsi XX əsrin 80-ji illərin axırlarında SSRİ-nin süqutu ilə iflasa uğradıqda Avropa və Amerikanın demokratik dövlətləri Lokkun liberalizmini və Russonun «yaxşı dövlət» ideyasını qəbul edərək hərtərəfli inkişafa nail oldular. İnsanın söz və yığınjaq azadlığına sosial müdafiə hüququ da əlavə olundu. İnsan hüquqları, bazar iqtisadiyyatı və inkişaf etmiş 136 sosial təminat müasir demokratiyanın başlıja məzmununa çevrildi. Bizdə isə liberal dəyərlər əsasında yaranan demokratiya prinsipləri bu illərdə hələ yenijə özünə yer etməyə jəhd göstərirdi. Keçmiş sovet imperiyasının dağılması prosesində Azərbayjanda ilk kütləvi təşkilat kimi yaranmış Azərbayjan Xalq Jəbhəsinin (1989) mahiyyəti həm insanın, həm də xalqın öz müqəddəratını təyin etməsi uğrunda hərəkatdan ibarət idi. O zaman AXJ-nin himayəsi altında azad mətbuat yarandı. Qəbul edilmiş AXJ Proqramı ölkənin siyasi fikir tarixində yeni səhifə, yeni söz oldu. Azərbayjan xalqı liberal dəyərlərdən ibarət olan hüquqi dövlət, vətəndaş jəmiyyəti və dövlətin əzməyə hüququ olmadığı əsas insan hüquqları haqqında ilk dərsi ondan aldı. Bu gün Azərbayjanda insan hüquqları uğrunda mübarizəni çoxlu sayda siyasi, ijtimai və hüquq müdafiəsi ilə məşğul olan təşkilat vardır. Bu təşkilatların, demək olar ki, hamısı, o jümlədən liberal dəyərlərin daşıyıjıları olan siyasi partiyalar AXJ ümummilli hərəkatının «bətnindən» çıxıb, onların proqramları isə indiyəjən özündə Xalq Jəbhəsinin ilk Proqramının (16 iyul, 1989) ruhunu və «möhürünü» daşıyır. Hazırda Azərbayjanda liberalizm ideologiyasının daşıyıjıları kimi «Əhrar», Azərbayjan Liberal və Azərbayjan Liberal-Demokrat partiyaları və b. fəaliyyət göstərir. Həmin siyasi partiyalar, eyni zamanda demokratik partiyaların əksəriyyəti öz proqramlarına liberal ideologiyada ilk dəfə işlənib hazırlanmış müddəaları daxil etmişlər. Bu müddəalara bazar münasibətlərinin əsası kimi azad rəqabət, hüquqi dövlət, özünüidarəetmə, şəxsiyyətin azadlığı, söz, mətbuat azadlığı, siyasi seçki hüququ, azlıqda qalan xalqların dilinə, etiqadına və adət-ənənələrinə hörmət etmək və s. aiddir. Beləliklə, Azərbayjanda liberalizm artıq təşkilati siyasi qüvvə kimi fəaliyyət göstərir və liberalizmin qarşıya qoyduğu məqsədlərin çoxusunun reallaşmasına misal olaraq göstərə bilərik ki, respublikamızda vətəndaş jəmiyyətinin və hakimiyyətin əsasları yaradılmış, parlamentarizm tətbiq edilərək hakimiyyətin dövlət səviyyəsində bölgüsünün liberal prinsipi həyata keçirilmişdir. Liberalizmin bir çox müddəaları - dövlət və bazarın Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|