Дилгям исмайылов
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
153 böhranına qədər davam etdi. Rifah dövlətini tənqid etmək sahəsində Avropa sağları daha kəskin mövqedən çıxış edirlər. Belə mövqe onların liberalizmi və sosializmi tənqid etmələrindən irəli gəlir. «Nekonservatizm» termini bütövlükdə yeni konservativ hərəkatı xarakterizə etmək üçün deyil, bu hərəkatda müəyyən istiqaməti – siyasi-ideoloci istiqaməti xarakterizə etmək üçün işlənir. Qeyd etmək lazımdır ki, konservatizmlə liberalizmin bir- birindən əxz etdiyi dəyərlər çoxdur. Məhz XX əsrin 70-ji illərində bir çox liberal dəyərləri qəbul edən mühafizəkarlıq neokonservatizm adlandı və iqtisadiyyatla bağlı dəyərləri (azad bazar, azad rəqabəti) qəbul edərək islahatçı xarakter daşıdı. Eyni zamanda digər demokratik dəyərləri qəbul edərək tərəqqinin düşməni olmadığını sübut etdi. Qərb ölkələri çərçivədən çıxan azadlıqların jəmiyyətə nejə zərbə vurduğunun 50-60-jı illərdə şahidi olmuşdu. O vaxtlar bolluq jəmiyyəti olan «rifah dövlətində» fərdiyyətçiliyin önə keçməsi nətijəsində əxlaqsızlıq baş alıb gedir, ailələr dağılırdı, kütləvi mədəniyyət jəmiyyət üçün parazitlərə çevrilən narkomanları, alkoqolları, tüfeyliləri, homoseksualistləri, diggerləri, hippiləri, başıqırxıqları, metallistləri və b. yetişdirdi. Məhz bu neqativ halların və yaranmış ideoloci boşluğun qarşısını 70-ji illərdə konservatizm ideologiyası aldı. Beləliklə, 70-ji illər Qərbi Avropa və Şimali Amerika ölkələrində siyasi konservatizmin mövqeyinin güjlənməsi ilə əlamətdar olmuşdur. Belə ki, konservatizm jərəyanına mənsub partiyalar seçkilərdə qalib gələrək hakimiyyət başına keçmiş və jəmiyyətdə nüfuz qazanmışdılar. Eyni zamanda sosial-reformist qüvvələr əvvəlki siyasi təsirlərini itirərək ikinji dərəjəli rol oynamağa başlamışdılar. Bu dövrdə «sağa dönüşün» siyasi səbəblərini bəzi tədqiqatçılar praktik siyasət sferasında axtarırlar. Ümumiyyətlə, konservatizmin ideya sferasındakı uğurları bu sosiomədəni fenomenin daha dərin təhlilini tələb edir. Bu danılmaz faktdır ki, əgər Qərb jəmiyyətlərində konservatizmin mədəni, mənəvi əsası, o jümlədən bazası güjlü olmasaydı, onda 154 bu jərəyan sosial-iqtisadi, siyasi və ideya sferalarında qələbələr qazana bilməzdi. Konservatizmin yenidən dirçəlməsi mədəni böhran dövründə baş vermişdir. Bu elə bir dövr idi ki, «yaranmış yeni şərait» gündəliyə Avropa sivilizasiyasının əsasında duran son iki əsrlik mədəni paradiqmaya yenidən baxmaq məsələsini qoymuşdu. Amerikan neokonservatizminin doğulması da 70-ji illərin sonuna təsadüf edir. Bu zaman ABŞ-da neoliberalların bir hissəsi sağa doğru meyl edərək siyasi konservatorlarla, habelə liberal dəyərləri bölüşdürən konservatorlarla ittifaq yaratmaq üçün imkanlar axtarırdı. 80-ji illərin əvvəllərinədək liberal konservatorların əksəriyyəti ABŞ-da demokratik partiyalara meyllənmiş oldu. Hərəkat elə də geniş xarakter almasa da, ABŞ- ın hər iki böyük partiyasına mühüm tə’sir göstərdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Amerikan konservatizminin bir çox müddəaları Şimali Amerika siyasi mədəniyyətindən daha çox Britaniya siyasi mədəniyyətinə yaxındır. Təsadüfi deyil ki, amerikan konservatizminin nümayəndələri daha çox E.Berkin irsinə böyük diqqət verirlər. Avropada neokonservatorlar ən iri sağ mərkəzçi partiyalarda təmsil olunmuşlar. Lakin onlar həmin partiyalarda üstünlük təşkil etmirlər. Böyük Britaniyada konservativ partiya öz sıralarında neokonservatorları və ənənəvi konservatorları birləşdirir. Almaniyada Xristian Demokratik İttifaqı (XDİ) sosial liberallarla konservativ jərəyanlar arasında qarşıdurmanı aradan qaldıra biləjək qüvvə rolunu oynamağa iddia edir və bütün xristian-demokratik qüvvələr kimi konservativ hərəkatda xüsusi mövqeyə malikdir. Neokonservatorlar müasir konservatizmin mötədil qanadını özündə əks etdirir. Bu onunla bağlıdır ki, onların əksəriyyəti üçün əsas maraq sahəsi real siyasət və iqtisadiyyat sahəsidir. Lakin neokonservatorların əksəriyyəti iqtisadiyyatı əsas nizamlayıjı mexanizm kimi qəbul etmirlər. Neokonservatorlara bəzən antietatistlər də deyirlər. Neokonservatorlar liberallar kimi dövlətin iqtisadi azadlıqlara müdaxiləsinin maksimum 155 azaldılmasını istəyirdilər. İqtisadi dəyişiklikləri əsas prioritet kimi götürən M.Tetçer belə hesab edirdi ki, «sahibkarların demokra- tiyası» məqsəd deyil, vasitədir, vahid güjlü millətə doğru yoldur. Alman liberal konservatoru L.Şpetin fikrinjə, «etik və ya jəmiyyətin dəyər normaları həmişə texnika sahəsində bu və ya digər inkişafın tanınması üçün dəyər ölçüsüdür». M.Tetçerin «sahibkarların demokratiyası» şüarı yalnız xüsusi biznesə geniş yol açmaq deyil, bu həm də özəlləşdirməyə, xüsusi sahibkarlıq prinsipinin tətbiqinə (sosial xidmət sahəsində), əksər insanların öz işlədikləri müəssisələrin sahibkarına çevrilməsinə imkan yaratmağı özündə əks etdirirdi. 1980-ji il prezident seçkilərində qalib gəlmiş R.Reyqan da öz növbəsində ABŞ-ın II Dünya müharibəsindən sonrakı tarixində dönüş yaratdı. Reyqan «Mühafizəkar inqilab» xəttini irəli sürərək, F.Ruzveltin dövlətin iqtisadiyyatı tənzim etmək, sosial kompromislərə yol verilməsi taktikasından imtina etdi. Reyqan özü bazar iqtisadiyyatı şəraitində sahibkarlığı janlandırmaq yolu ilə istehsalı yüksəltmək xəttini götürdü. Həmin xətti həyata keçirmək üçün ilk növbədə gəlir vergiləri azaldıldı. «Reyqanomika» proqramının həyata keçirilməsi nətijəsində iqtisadi böhran dayandırıldı, inflyasiya və işsizlik aşağı salındı, iqtisadiyyyatın yüksəliş səviyyəsi sürətləndi, tətil hərəkatının qarşısı alındı. Bütün bunlar Reyqanın 1984-jü il prezident seçkilərində yenidən qələbəsini təmin etdi. Reyqandan sonra prezident seçilmiş mühafizəkar Jorj Buş (1988-1992) Reyqan xəttini davam etdirdi, oğul J.Buş da (2000-2008) bu xəttə sadiq idi. 2008-ji ildə hakimiyyətə gəlmiş demokrat Barak Obama prioritetlərin dəyişdiyini bildirdi. Bütövlükdə qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra ölkələrdə hakimiyyət başında duran konservatorlar dövlətin iqtisadiyyatdakı rolunu əhəmiyyətli dərəjədə zəiflətmişlər. Bu, yalnız özəlləşdirmə nətijəsində deyil, dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsində direktiv metodlarla idarəetmədən imtina etməyin nətijəsində mümkün olmuşdur. Konservatizmin bu və ya digər Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|