Dinamika qatorlari to‘g‘risida tushuncha va ularni tuzish qoidalari

Xo‘jalikda 2007-2009-yillarda oylar bo‘yicha olingan tuxum ko‘rsatkichlari

Oylar	Oylar bo‘yicha olingan tuxum (ming dona)				Mavsumiylik indeksi,%
	2007-yil	2008-yil	2009-yil	O‘rtacha
1	11,0	10,5	12,6	11,4		59,5
2	16,0	16,9	15,2	16,0		83,6
3	18,1	15,6	16,4	16,7		87,2
4	20,2	23,5	17,3	20,3		106,0
5	22,0	25,4	30,9	26,1		136,3
6	26,9	29,3	26,4	27,5		143,6
7	30,0	26,2	24,3	26,8		139,9
8	22,0	24,0	24,6	23,5		122,7
9	22,9	21,3	19,4	21,2		110,7
10	15,6	15,8	16,9	16,1		84,1
11	9,8	8,9	12,7	10,5		54,8
12	12,6	13,4	15,0	13,7		71,5
Jami	227,1	230,8	231,7	229,8		–
O‘rtacha	18,3	19,23	19,31	19,15		100,0

Jadval ma’lumotlariga asoslanib, shunday xulosa qilish mum­kin: birinchidan, xo‘jalikda tuxum yetishtirish keskin mavsumiylik bilan tavsiflanadi: oylar bo‘yicha tuxum yetishtirish o‘rtachaga nis­batan u yoki bu tomonga 28,6 dan 43,6 foizgacha farq qiladi. Ik­kin­chidan, eng kam tuxum olish davri noyabr, eng ko‘p tuxum olish davri iyun oyi bilan tavsiflanadi.
Interpolatsiya deganda dinamika qatorlari orasidagi qanday­dir davrning noma’lum darajasini ifodalovchi miqdor tushu­ni­ladi. Noma’lum daraja dinamika qatorlar qanday tuzilganiga qa­rab, quyidagi usullar yordamida aniqlanadi:

1. 
   Noma’lum darajaning yuqori va pastgi yoki o‘ng va chap to­­mo­nidagi raqamlar ma’lum bo‘lsa, ularni qo‘shib o‘rtachasini hi­sob­lash bilan;
   
2. 
   Qo‘shimcha yoki o‘rtacha qo‘shimcha mutlaq o‘zgarish ko‘r­satkichlari asosida;
   
3. 
   Qo‘shimcha yoki o‘rtacha qo‘shimcha o‘sish sur’atlari koef­fi­tsiyentlari asosida.
   

Ekstropolatsiya deganda dinamika qatorlarining kelajak davr darajalarini aniqlash (prognoz qilish) usuli tushuniladi.
Agar dinamika qatorlarida mutlaq o‘sishlar doimiy va bir xil darajada bo‘lsa, unda o‘rtacha arifmetik usulda o‘rtacha mutlaq o‘sishni topib, bu qiymatni dinamika qatorlar oxirgi darajasiga ekstropolatsiya qancha davrga mo‘ljallanganiga qarab qo‘shib bo­riladi.
Agar o‘rganilayotgan dinamika qatorlarida o‘sish koeffitsi­yen­­ti doimiy xarakterga ega bo‘lsa, uning o‘rtacha o‘sish koeffi­tsiyentini hisoblab, dinamika qatorlarning oxirgi darajalarini unga ko‘pay­ti­rib, kelajak davr darajalari aniqlanadi. Dinamika qatorlarni ana­li­­tik tekislash usullaridan foydalanib ham ekstropolatsiyani amal­ga oshirish mumkin.

­­­

Tayanch iboralar

dinamika qatorlari bazis davr joriy davr davriy qatorlar hosilaviy qatorlar momentli qatorlar bazisli ko‘rsatkich zanjirsimon ko‘rsatkich mutlaq qo‘shimcha o‘sish (kamayish) trend mavsumiylik indeksi

lag o‘sish yoki kamayish sur’ati qo‘shimcha o‘sish (kamayish) sur’ati 1 foiz qo‘shimcha o‘sish yoki kamayishning mutlaq mohiyati ilgarilash koeffitsiyenti sirg‘anchiq o‘rtacha kichik kvadratlar usuli interpolatsiya ekstrapolatsiya avtokorrelatsiya

7.Mustaqil ishlash uchun savollar va topshiriqlar

1. 
   Dinamika deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Dinamika qatorlari deganda nimani tushunasiz?
   
3. 
   Dinamika qatorlarining unsurlarini bilasizmi?
   
4. 
   Dinamika qatorlarini tuzishdagi qoidalarni bilasizmi?
   
5. 
   Dinamika qatorlarining turlarini bilasizmi? Ular qaysilar?
   
6. 
   Momentli qatorlar deb nimaga aytiladi?
   
7. 
   Davriy qatorlar deb nimaga aytiladi?
   
8. 
   Momentli va davriy qatorlar bir-biridan nima bilan farq qiladi?
   
9. 
   Dinamika qatorlarini tahlil qilishda qanday ko‘rsatkich­lardan foydalaniladi?
   
10. 
    Mutlaq qo‘shimcha o‘sish (kamayish) ko‘rsatkichini aniq­lash tartibini tushuntiring.
    
11. 
    O‘sish yoki kamayish sur’atini aniqlash zaruriyati nimada va qanday hisoblanadi?
    
12. 
    Qo‘shimcha o‘sish (kamayish) sur’ati qanday aniqlanadi?
    
13. 
    1 foiz qo‘shimcha o‘sishning (kamayishning) mutlaq aha­miyati qanday hisoblanadi va u nimani tavsiflaydi?
    
14. 
    Dinamika qatorlarini yagona asosga keltirish va ulash usuli mazmunini bilasizmi?
    
15. 
    Davrlarni yiriklashtirish (oralig‘ini kengaytirish) usuli de­ganda nimani tushunasiz?
    
16. 
    Sirg‘anchiq o‘rtacha miqdorlar qanday hisoblanadi?
    
17. 
    Qatorlarni analitik tekislash usuli qay vaqtda qo‘lla­ni­la­di?
    
18. 
    Interpolatsiya deb nimaga aytiladi, mazmunini tushun­ti­ring.
    
19. 
    Ekstropolatsiya usuli deganda nimani tushunasiz?
    
20. 
    Mavsumiylik deganda nima tushuniladi?
    
21. 
    Mavsumiylik indeksi qanday hisoblanadi?