«Doqquz Bitik» sırası

 
226 
Bir-birinin  ardınca  bu  bölgədə  qurulan  Saqa,  Hun,  Bulqar,  Xəzər 
imperiya  və  dövləti,  peçeneq,  kuman-qıpçaq  bəylikləri  buranı  müxtəlif 
türk boylarının ikinci Atayurduna çevirmiĢdir. BaĢqa türk imperiyalarında 
olduğu  kimi,  bu  imperiyaların  da  tərkibində  finuqordilli,  qafqazdilli  və 
baĢqa etnosların olması təbii olay idi. Lakin məsələ burasındadır ki, hə-
min türk Atayurdu buradan türk boylarının Güney Qafqaza, Ġtil-Ural ya-
xalarına və Avropanın ortalarına çəkilməsi ilə boĢalıb, artıq XIII əsrdə 
dağılmıĢdı. Burada yalnız qaqauz, karaim, qaraçay-balkar və kumuq boy-
ları qalmıĢdı. Batıya keçən boyların çoxu isə sonralar
 
slavyan,
 
german
 
və
 
macarlar içində əriyib dilini itirdi. 
(4)
 
Böyük  Qıpçaq  çölünün  doğu 
qapısı  İtil-Ural  bölgəsi  bu  çayların
 
orta  axarlarında
 
oturan
 
çuvaĢ,
 
bulqar,
 
baĢqord
 
xalqlarının
 
Atayurdudur.
 
Bu 
yurdun  yaranmasına  VII  əsrdə  təkan 
verən  bulqar  boylarının  Kuban  ilə 
Don çayı  arasındkı  Böyük  Bulqariya 
bölgəsindən gəlib
 
buradakı türk boy-
ları  ilə
 
birlikdə
 
qurduğu
 
Bulqar-  Ġtil 
dövləti  oldu.
112
  Son  illər  bulqar-tatar 
xalqının etnogenezi haqqında bir sıra 
dəyərli  əsər  ortaya  qoyan  professor 
M.  Z.  Zəkiyev  Ġtil-Ural  bölgəsində  m.ö.  IV-III  minillərin  qovuĢuğunda 
yaranmıĢ arxeoloji kulturun türk və finuqor boylarına aid olduğunu qeyd 
edir.  TanınmıĢ  türkoloqun bu fikri  Urmu  teoriyasının Ön Asiyadan olan 
ilk miqrasiya tarixinə uyğun gəlir. O, belə yazır:  
«Tərkibinə  türkləĢmiĢ  aborigen  finuqor  boylarının  da  qatıldığı  yerli  türk 
boylarının konsolidasiyası nəticəsində Ġtil və Ural yaxasında bulqar-tatar-
ların  ulu  əcdadları  türk  dili  daĢıyıcıları  kimi  formalaĢmıĢdır.  Burada  hər 
iki  xalqın  etnik  kökünün  miladdan  öncəki  tarixin  qədim  çağlarına  gedib 
çıxdığı son illərin elmi tapıntıları ilə sübut olunmuĢdur».
113
 
 
                                                 
112
 Burada əsrlərlə iç-içə yaĢayan finuqor və türk boylarının etnokultur yaxınlığı dil itti-
faqını ortaya çıxarmıĢdır
. 
B. A. Serebrennikov bunu «Volqa-Kama
 
dil
 
ittifaqı»,
 
A. Q. ġay-
xulov
 
«Sirkumural dil ittifaqı» adlandırmıĢ,
 
R.
 
Q.
 
Axmetyanov
 
da «Tatar
 
dili
 
Volqa-Kama 
dil ittifaqında» mövzusunu gündəmə gətirmiĢdir
 
(Шайхулов, 2000, 384) 
113
 Закиев, 2001, 7; (həmçinin bax: Закиев, 1995;  Зякиев, 1998). 

---

 
227 
(5)  Coğrafi  mövqeyinə  görə,  qədim  türk  boylarının  güneydən  qu-
zeyə, batıdan doğuya və əks istiqamətlərdəki köç  yolunda körpü rolunu 
oynayan Orta Asiya bölgəsi hələ m.ö. IV minilin ortalarında Ön Asiyadan 
gələn türk boylarının yurduna çevrilmiĢdir.  
Bura saqa, pardı (parth), as,
 
matien (müyten), oğuz, kanqlı, qıpçaq 
və  sair  prototürkmən,  protoözbək,  protoqazax-qırğız  boyları  üçün  Part, 
Hun  və  Göytürk  imperiyaları  ilə  ikinci  Atayurda  çevrilmiĢ,  qonĢu  türk 
yurdları ilə birlikdə «Turan ölkəsi» və «Türküstan» adlanmıĢdır. Çox gü-
man ki, hələ m.ö. Güney Türküstana keçən türk boyları və sonrakı uyğur-
lar da burada formalaĢmıĢlar. 
Üç  minil  öncə  buradan  güneyə  keçən  irandilli  boyların  bir  qismi  
iliĢib Orta Asiya, Seistan (Sakastan) bölgələrində qalsa da, strateji bölgə-
lər saqa, pardı, massaget, hun və sair türk boyları ilə dolmuĢdu. Lakin bu 
bölgələrdə Ġran-Turan qarĢıdurması olmasına baxmayaraq, bəzi  yerlərdə 
türk  və  irandilli  əhali  arasında  iliĢki  və  yaxınlıq  bilinqvizm  durumuna 
çatmıĢdı. Ola bilsin ki, pardı boylarından olan arsaqların qurduğu dövlətdə 
həmin irandilli arilər də aktiv iĢtirak etmiĢdir. Orta Asiyada finuqor, iran 
və vaxtilə Elam tərəfdən bura köçən dravid boylarının izi vardır.
114
 
Lakin  regionda  baĢqadilli  etnosların  lokal  bölgələr  üzrə  varlığı  və 
müəyyən etnik qarıĢmalar Orta Asiyada türk etnosunun dominant mövqe-
yini pozmamıĢdır.
 
Türklərin
 
ən
 
böyük
 
ikinci
 
Atayurduna  çevrilmiĢ  Orta 
Asiya
 
buradan sağa-sola və
 
yuxarı-aĢağı yönlərdə köç edən türk boylarını 
«ixrac» edən etnik baza rolunu oynamıĢdır. 
  
(6)  Həm  Ġtil-Ural,  həm  də  Orta  Asiyadan  doğuya  miqrasiya  edən 
türklər Qazaxıstan bozqırını keçərək, bugün xakas, altay və tuva xalqları-
nın Atayurdu olan Altay bölgəsinə girmiĢlər.
 
Altayda m.ö. XXV-VIII əsr-
lər arasında bir-birinin ardınca ortaya çıxan Afanasyevo, Andronovo, Qa-
rasuk,  Taqar  kulturu  və  bunların  əksəriyətinin  batıdan  gəlməsi  bəllidir. 
Bura gələnlərin içində türk boylarının olması ehtimalı var, lakin m.ö.VIII 
əsrdən görünən Aldıbel kulturu ilə m.ö.V-III əsrlərə aid Saqlı kulturunu 
daĢıyanlar türk idi. Arjan kurqanı (VIII-VII) bunun klassik nümunəsidir.  
Türk-monqol qarıĢması olayı bu ikinci Atayurdda baĢ vermiĢ, Hun 
çağında
 
intensivləĢmiĢdir.
 
Minusin
 
çuxurunda  hələ  m.ö.
 
VII-IV  əsrlərdə 
                                                 
114
 Güney Türkmənistan və Xarəzm (Kelteminar kulturu) əhalisi m.ö.V-III əsrlərdə ara-
lıqdənizi  avropoid  irqin  dolixokefal  tipinə  aid  olsa  da,  artıq  bu  tiplə  yanaĢı  mezokefal 
çalar da görünür (ЭИАСА, 10-14). 

---