«Doqquz Bitik» sırası

 
70 
Qədim
 
insanların
 
yaĢam
 
tərzi
 
dəyiĢdikcə
 
düĢərgə
, 
yaĢayıĢ  yerlərinə 
aid
 
terminlərdə
 
də
 
dəyiĢmə
 
baĢ
 
vermiĢdir.
 
Ġlk
 
çağlarda
 
bir
 
ailəyə,
 
soya mən-
sub yaĢayıĢ  yerini bildirən sözün mənası sonralar zaman-zaman qəbilə, 
tayfa (uruq
, 
bod~boy)
 
və
 
boybirliyi xalq (bodun)
 
qurumları çağında dəyiĢ-
miĢdir.
 
Öncə gil-torpaqdan tikilib,
 
divarı palçıqla suvanan və yaĢayıĢ
 
məs-
kəni bildirən balıq sözü sonralar  «Ģəhər» anlamında məĢhur Ordu-Balık, 
BeĢ-Balık Ģəhərlərinin adında iĢləndiy kimi, koma, dam, qazma,
 
yurd,
 
ev, 
oba, ordu sözlərində
 
də
 
zaman-zaman yeni məna çalarları yaranmıĢdır.
15
  
Ġndi ev və oba sözləri fərqli məna daĢıyır, lakin otaq~ocaq sözləri 
qədimə getdikcə məna  yaxınlığı kəsb etdiyi kimi, ev ilə oba arasında da 
belə yaxınlıq görünür, oba sözünün «soy» anlamı ortaya çıxır.
 
Azərbaycan 
toponimləri
 
sırasında
 
Tağaroba,
 
ArdaĢava,
 
ArdaĢavasu kimi kənd, çay
 
ad-
ları olduğu kimi, tarix boyu Kazova, Turova (Troya), Kumanova, Keme-
rova, Üstünova, Karlıova tipli yeradları bütöv türk ellərində yayğın olmuĢ, 
onun izi qədim Ön Asiya mənbələrində qalmıĢdır. Əgər bugün Upa kəndi 
Xızıda, Artupa Astarada, Ufa (BaĢqord eli) varsa, qaynaqlar Upa dağını 
Urmu gölü, Ardupa dağ kəndini də Van gölü hövzəsində qeyd edir.
 
Böyük 
Zab çayının yuxarı axarında Quqiaba (Gög-oba) yeradı da diqqəti çəkir.  
Budaq,
 
bütün,
 
bütöv  sözlərinin  kökü  olan
 
*bod
 
sözündən  qədimdə 
tayfa anlamında bod, xalq anlamında bodun sözləri yaranmıĢ, tuva dili bot 
sözündə «öz» məna çalarını saxlamıĢ, qırğız dili isə but sözünü «tamam, 
bütöv»
 
anlamına qədər
 
inkiĢaf etdirmiĢdir. Sonralar
 
budun qurumu çağında 
həmin söz bud~but Ģəklində boyadına qoĢulan topoformanta çevrilmiĢdir. 
Sumer  yazısında
 
«ev»
 
anlamlı
 
E
 
iĢarəsi
 
hansı  sözdən  əvvəl  iĢlənməsindən 
asılı  olaraq,
 
filan
 
tanrının,
 
bəyin,  boyun  məbədi
,
 
obası,
 
yurdu  anlamını 
daĢımıĢdır
 
ki,
 
urartu
 
dilində
 
belə
 
«ev»
 
mənasında ebani, akad-asur  yazıla-
rında  isə  bit  sözü  iĢlənmiĢdir.  BaĢqa  dillərə  keçən  belə  sözlərdə  məna 
dəyiĢməsi  daha  qabarıq  olmuĢ,  özəlliklə  dağ  baĢında  gözətçi  yeri,  tüstü 
ilə  xəbər
 
vermək
 
üçün  qurulub
 
karqu,
 
kara  (qaravul)  sözləri ilə  bildirilən 
qala və hasara
 
alınmıĢ
 
yerləri bildirən xalxal,
 
ağıl kimi coğrafi
 
xalq termin-
ləri
 
daha
 
çox
 
dəyiĢmiĢdir.  Məsələn,  türk  dillərində  hasara  alınmıĢ
 
qoyun
 
yerinə
 
ağıl
 
(avul,
 
aul) deyilir və
 
bu söz rus dilinə aul, fars dilinə ağel Ģək-
                                                 
15
 Türk dillərindən baĢqa dillərə oba, yurd, alaçıq, ağıl, təpə, kurqan tipli onlarla çoğrafi
 
termin keçdiyi kimi
, 
baĢqa dillərdən də türk dillərinə vilayət, rayon, qəsəbə, Ģəhər kimi 
sözlər
 
keçmiĢdir. Lakin elə
 
paralel izoqloslar
 
var ki, onların
 
hansı dildən hansı dilə keçmə-
sini müəyyən etmək çətindir, necə ki, azərcə dam sözü hind-avropa dilləri üçün daha xa-
rakterik termindir: Homerdə δομος 
, 
latınca domus
, 
qədim hindcə
 
dama
, 
rusca dom və
 
s.   

---

 
71 
lində keçib iĢləndiyi kimi, sumer dilindəki eqal da akad, urartu dillərinə 
keçmiĢdir. Belə paralellərdən bir neçəsini gözdən keçirək. 
türk  
 
sumer 
 
akad-
asur  
 
 
elam 
urartu 
rus 
fars 
 
 
 
-  eb, oba;  qabaq, qapı, eĢik;  bad, bat, batan;  kara, karqu, 
karavul;  ağıl, ağul;  alaçıq,  alan; otaq; ordu; ulus, ölkə  
-  E, é «ev»,  é -qal «böyük ev, saray»;  KUR, kalam «ölkə»;  
eqar «divar»;  giĢig «eĢik, qapı»;  
-  êkallu «saray»; igaru «divar»; eg
ê
ru «dövrəyə almaq»; 
â
lu 
«çadır, Ģəhər», 
â
l
â
ni «Ģəhər, kənd, yaĢayıĢ məskəni»; k
â
ru 
«liman Ģəhəri, sahil divarı, torpaq qalağı»; p
āţ
u «sınırdakı 
bölgə»;  MĀTU, mātu «ərazi, ölkə»;  bitu «ev»   
-  batin/patin, bate/pate «bölgə, ölkə» 
-  ebani «ölkə»;  patari «oba, kənd, Ģəhər»; E.GAL. 
-  aul «kənd»; karaul; alan «cığır»; laçuqa «alaçıq»; orda
 
«ordu» 
-  otağ «çadır, otaq», əĢik «ön otaq»; ordu «çadır, Ģəhərcik»; 
ağel «qoyun yatağı»; 
 
obe «oba», «köçəri»;  karaha «ləĢgər, 
ordu», ğəravol, ğələvur «qaravul»; ulus(at) «ulus»; alaçuq, 
əlacuğ «alaçıq»; olka, ulka, olgə «bölgə, ölkə»  
Urartu  yazılarında patari  «Ģəhər» 
URU
, ebani  «ölkə» 
KUR
 determi-
nativi  ilə  iĢarə  edilmiĢdir.
16
 Elam  dilində  patin  sözü  «bölgə,  ölkə»,  akad 
dilində  m
ā
t  (cəmdə  m
ā
t
ā
ti)  «ərazi,  bölgə,  ölkə»  anlamında  iĢlənmiĢdir. 
Ev sözünün qədim türk dilində eb  Ģəklində olduğunu və oba sözünü nə-
zərə alıb, urartu dilindəki -ni Ģəkilçisi ilə ebani sözünün düzəlmə coğrafi 
termin olduğunu görmək olur.
 
Etnonim və toponim tərkibində «t»
 
və
 
«n» 
samiti  türk  dilləri  üçün  də  xarakterikdir:
17
   Saqat,  Bayat,  Corat,  Alpan, 
Turan, Arman və s.  
Bu baxımdan, ebani sözündə olduğu kimi, eb~oba sözlərinə qoĢu-
lan həmin Ģəkilçilərlə yeni coğrafi izoqlosun yaranması da mümkün idi:  
eb-an 
> 
ban ~ van;  oba-n  
> (
aban ~ avan 
>)
 ban~ van
 
 
eb-at 
>
 bat ;  oba- t/d  
>
 (abat ~ abad 
> ) 
bad
 
                                                 
16
 Bu determinativlər ÂLU,  MÂTU kimi də verilir (Мещанинов, 1978, 103, 240).  
17
 Çoxluq,  topluluq,  cəmlik  çaları  bildirən  Ģəkilçilərin  tərkibində  -z/-r,  -l/-Ģ,  -q/-k  səs-
lərilə yanaĢı -n, -t samitləri də vardır; ərən, turan, alpan, barsqan, qurqan, arqun, elat, 
içalat  sözlərində  olduğu  kimi,  -an/-ən,  -ın/-un,  -qan/-qın,  -at/-ut  Ģəkilçiləri  ilə  düzələn 
çoxlu coğrafi adlar vardır. Ön Asiyaya gələn irandilli boyların dilindəki -an, Ġkiçayarasına 
gələn  samilərin  dilindəki  -at/-ət  Ģəkilçisi  burada  olan  analoji  Ģəkilçinin  coğrafi  adlarda 
iĢlənmə tezliyini xeyli artırmıĢdı. 

---