«Doqquz Bitik» sırası

 
74 
boyadı olduğunu da nəzərə alıb -bi formantının mənĢəyinə iĢıq
 
tutan bəl-
gələrə  baxaq.  Azərbaycanda
 
YaĢma,
 
Qazma,
 
Qızılqazma,
 
Yalama,
 
Kaspi, 
Alpı  yeradları
 
və
 
Altayda
 
Kaspa
 
çayı
 
vardır. Deməli
, 
-ba/-pa/-pı  formant-
ları türk dilləri üçün yad deyil.  
Türkmən  dilində  sallaq  qulağa  salpı  deyildiyi  kimi,  taypı,  çolpı, 
sölpi  sözlərində  qalan  arxaik  -pı  Ģəkilçisi  qıĢlaq,  buzlaq,  qumlaq  kimi 
coğrafi  terminlərdə
 
iĢlənən
 
-laq
 
Ģəkilçisinin
 
funksiyasını
 
daĢımıĢdır.  Qə-
dim türkcə intensivlik, təkrarlıq bildirən dalbadal (dal-ba-dal),
 
qalmaqal 
(qal-ma-qal)
 
tipli
 
sözlərin
 
tərkibində
 
də  görünən  -ba  elementinin  coğrafi 
adlarda analoji yükü
 
vardır.  
Hollandiyalı
 
Yan
 
Streys
 
XVI
 
əsrin
 
ortalarında
 
ġamaxıdan
 
Ərdəbilə 
gedərkən  Araza  çatmamıĢ  yolda Kasili kəndində dincəldiyini  yazır.
24
 Bu
 
Kasili
 
adı
 
qədim  Kaspi  bölgəsində
 
yaĢayan  kas/as
 
boylarının  dilindəki 
arxaik  kas-pi  adının  yeni  kas-eli  deyimini  aydın  əks  etdirir.  Yəni  türk 
boyları  müxtəlif
 
dövrdə
 
və
 
ayrı-ayrı
 
dialektlərdə  boyadlarına  but,
 
-oq/-aq, 
kiĢi,  ar/ər,
 
eli,
 
-lı,
 
-lar  Ģəkilçi  və  ĢəkilçiləĢmiĢ  sözcüklər  qoĢduğu  kimi, 
müəyyən çağlarda yayğın olan -ba/-be, -bi/-pi Ģəkilçilərindən
 
də eyni qay-
dada  istifadə  etmiĢlər.
25
 Naxçıvan
 
bölgəsindəki
 
Ustupu,
 
Ustupi  Ģəklində 
yazılan kəndadı əgər
 
qədim «üst-oba» modeli ilə yaranmamıĢsa, onda -pi 
morfemli  toponimdir.  Ksenofontun  Anadoluda  verdiyi  Teleboy  çayadı 
tele boyu ilə  bağlı olduğu  kimi,  Ptolemeyin  də Albaniyada qeyd  etdiyi 
Teleba və Telebi(s) toponimləri tele-bi (tele boyu)  etnonimini əks etdirir.
 
Q.
 
Qeybullayev  bu  Ģəkilçi  ilə  iĢlənən  tatabi,  syanbi,  barabi,  turabi  türk
 
etnonimlərinin adını çəkir.
26
  
Coğrafi adların yaranmasında iĢtirak edən izoqloslar sırasında -ca, 
-calı,  -Ģen  Ģəkilçiləri  də  vardır.
27
 Türk
 
dillərində
 
etnonimlərə
 
-ca  (sarıca) 
və
 
onun  ardınca  -lı (sarıcalı)  Ģəkilçisi qoĢulub  etnotoponim  yaradır.
28
 Bi-
                                                 
24
 ПОА, 346. 
25
 Areal izoqlosuna çevrilən -bi morfemi gürcü və saxur dillərində  cəmlik bildirən  «lar» 
Ģəkilçisi yerində iĢlənə bilir: leke-bi «dağıstanlılar», kumux-bı «kumuqlar». 
26
 Гейбуллайев, 1990, 164. 
27
 Digər formalardan burada söhbət açmağa imkan yoxdur. Yalnız bunu qeyd edək ki, 
qədim Basaroped(u) toponimi, Bad-Tirikan qalası, Teleboy çayı basar-bud/basar-pad, 
tirikan badı (qalası), tele-boy tərkiblərinə ayrıla bilir. Görünür, keçmiĢdə bod/bodun ilə 
paralel,  boy/boyun  variantı  da  iĢlənmiĢdir.  Ġndiki  Uzboy  çayı  (uz-boy)  və Tovuzdakı 
Qaraboyunlar (qara-boyun-lar) kəndi boy və boyun variantını saxlamıĢdır. 
28
 Orta Asiya və Azərbaycanda Naymonça, Saroyça, Uğurcalı, Quqerceli, BozĢa, Göycə, 
Yengicə, Ağırca, Sarıcalı, Sarcalı, Saraclı, Bolçalı və sair bu kimi toponimlər vardır. 

---

 
75 
rinci Ģəkilçi daha çox rəng, bəlkə
 
də, cəhət bildirən adlara qoĢulur:
 
Cöycə,
 
Ağca(bədi),
 
Bozca,  Altınca.  Bu  modellə  yaranan  Borçalı  toponimi  I 
ġapurun  yazısında Varuçan/Varaçan/Varasan Ģəklində qeyd olunmuĢdur 
ki, bu da borça (
=
boz-oq) boylarının tarixi üçün gərəkli bəlgədir.
 
Bəllidir 
ki, bir neçə türk boyu, o cümlədən borçol boyu macar xalqına qarıĢmıĢdır. 
Kars bölgəsində Boroçoğlu toponimi,
 
Böyük
 
Zab çayının yuxarı axarında 
Borçala  dağı  və  gürcülərin  Didi-Turkoba  (Böyük  türk  vilayəti)  dediyi 
Borçalı bölgəsi həmin borça boyunun (börücə, bozca da eyni anlamdadır) 
adı ilə yaranan etnotoponimlərdir.
 
Farsdilli qaynaqda boruça-n,
 
borusa-n 
deyimi -Ģen Ģəkilçisinin açımına yardım edir; belə ki, antik qaynaqda Sa-
kasena  və  Kambisena  kimi  verilən  adların  gerçək  quruluĢu  Sakaçe-na, 
Kambiçe-na  Ģəklində  ortaya  çıxır.  Quzey  Qafqazda  Baksan  çayının  sağ 
qolu SakaĢili-suyu (sakaçe-li) hidronimində Sakaçe boyadı qaldığı kimi, 
əski
 
hay
 
qaynağında  Kambiçen/Kapiçan
 
Ģəklində
 
verilən  toponimdə  Kam-
biçe boyadı  (kam-bi-çe-n)  əks  olunmuĢdur.  Saqa  boyunun  saqat,  saqar, 
saqaça etnonim variantları olduğu kimi, görünür, qamər boyunun da baĢqa 
kambi, kambiçe boyadı deyimləri olmuĢdur. Bu son model Qırğız elində 
dağ, çay və yer adlarında təkrar olunan Baybiçe adında aydın görünür.
 
Be-
ləliklə,  qədim  Azərbaycan  bölgələri  olan  Sakasena  və  Kambisena  latınca 
yer adlarına qoĢulan -ena Ģəkilçisi ilə verilən saqaca və qambicə boyları-
nın yurdudur. Həmin Ģəkilçi Araksena (Araks-ena) adında da vardır.  
Z. V. Togan
  
Xatun-Sin (Uzaq-Doğu)
, 
Balqa-sın
 
(Monqolustan) aĢağı 
Edildəki Saksın adlarında sın
 
sözcüyünün «Ģəhər, türbə» anlamı bildirdi-
yini  qeyd  edir.
29
 Xəzərlərin  SaraĢen  Ģəhəri  də ərəb qaynağında  al-Bayda 
«ağ Ģəhər» kimi verilir.
 
Deməli, sın, sen, Ģen Azərbaycandan Monqol
 
elinə 
qədər yayılmıĢ toponimlərdə görünən bir sözcükdür. Buna bənzər durum 
-Ģ, -Ģın ilə düzələn adlarda da vardır: QaraĢ, QaraĢın, SarıĢ, SarıĢın. Lakin 
Göyərçin, Sığırçın kimi quĢ adlarında iĢlənən  -çın  uçqan/uçan  sözünün 
ĢəkilçiləĢməsi ilə (uçan 
>  -
çın) yaranmıĢdır.
30
 Yəni  buradakı  -çın  sözün 
ĢəkilçiləĢməsi, Ģın/Ģen sözcüyü isə Ģəkilçilərin birləĢməsi ilə yaranmıĢdır. 
Tərkibində  Ģen  sözcüyü  olan  toponimlərin  Azərbaycanda  yayılma 
arealı  belə  qənaət  yaradır  ki,  saqa  boybirliyi  daxilində  etnonimlərə  -ca 
Ģəkilçisi qoĢmağa meylli olan dialektə, özəlliklə alban boylarına aid yurd-
larda həmin model geniĢ iĢlənmiĢdir; QutqaĢen, XonaĢen (çayı), SaruĢen, 
TanaĢen.
 
Yeradlarına qoĢulan Ģın/Ģen azər dilində yeni Ģenlik, hay
 
dilində 
                                                 
29
 Toğan, 1981, 166. 
30
 Дямирчизадя, 1968, 63-71. 

---