«Doqquz Bitik» sırası
Yüklə 3,78 Kb. Pdf görüntüsü
|
78 Qədim coğrafi adlara yanlıĢ yanaĢma, təəssüf ki, toponimiya üzrə mütəxəssislərin Ģərhində də özünü göstərir. Onlarla belə faktlardan yalnız birini burada xatırlamaqla ümumi tendensiyanı görmək olar. TanınmıĢ üç toponimiya uzmanının yazdığı «Azərbaycanın çoğrafi adları» (1972) kitabı bütövlükdə dəyərli əsər olsa da, ancaq orada belə Ģərhlər də vardır: «…Araz boyunda Ġran və erməni dilli xalqların yaĢadığı bəllidir. Buna görə də Araz sözünün bu iki dildən birinə mənsub olması ehtimalı güclü- dür. Ermənilər Araz sözünün ermənicə olduğu məsələsini irəli sürmədiklə- rindən, buna görə Araz Ġran mənĢəli söz olmalıdır. Midiya torpağında Araks adlı ikinci bir çayın olması həmin fikrin doğruluğunu bir qədər də gücləndirir… Buna görə də Rass, Arras, Aras, Eraks sözünün Ġran mənĢə- li dillərin birində «su» mənasında olduğunu fərziyə Ģəklində söyləmək mümkündür». 36 Bu Ģərhə görə, Araz adı mütləq hay-erməni və ya iran mənĢəli söz olmalı imiĢ, lakin haylar bu ada iddia etmədiyi üçün (?!) iranmənĢəli sayıl- malıdır, çünki Mada (Midiya) ərazisində də Araz var. Məgər, hay-erməni və irandilli boylar Mada ölkəsinə və Araz qırağına gəlməmiĢdən əvvəl Araz adı yox idi? Doğu türk ellərində Araz, Oraz, Arıs çay və yeradlarını, Araz tanrıadını qeyd edən urartu yazısını, Azərbaycanda araz sözü ilə iĢ- lənən onlarla toponim göstərən asur yazılarını kənara qoyub, iran dillərin- də olmayan (!) «su» mənalı araz sözü aramağın elmi məntiqini anlamaq olmur. Halbuki, bu sözün qutsal anlamını əks etdirən Aras-kut gölünün adı elə həmin kitabda vardır (s.36). Paleotoponimlərin türk qatını görə bilməyən yabançı yazarlarla yanaĢı , öz alimlərimizin də yanlıĢ fikir söylə- məsinə səbəb türklərin Ön Asiyada yerli etnos yox , gəlmə xalq olmasını irəli sürən alimlərin «faktlarına» gözüqapalı baxmalarıdır. H. HübĢman hay-erməni qaynaqlarında adı keçən toponimlərin yeri və etimologiyası üzərində tədqiqat aparmıĢ, yazdığı əsərə xəritə əlavə etmiĢdir. Hay dilində iĢlənən qavar (bölgə), aĢxar (ölkə), yergir (dünya), koğm (yön) kimi coğrafi termin və -akan, -apat, -astan, -daĢt, -kert, -Ģat, 36 АЪА, 64-65; Bu kitabda göl adlarının sistem Ģəklində öyrənilməsi, özəlliklə Dağlıq Qarabağ topo- nimlərinin bölgələr üzrə qruplaĢdırılması olduqca gərəkli iĢdir. Lakin «lal» toponim kimi «mənası aydın olmayan adlar» sırasına düĢənlər əslində aydın tərkib hissələrilə «türkcə danıĢır». Məsələn, Hadrut rayonu üzrə verilən 21 «lal» yeradı sırasında Azox (Azıq), Tuğ, Ataqut, EdiĢe, Cilən, Bulutan, Qoçbek, Çiraquz, Arakul, Tağaser, Dolanlar, ġaqax kimi adların mənası üzdədir: az-oq «azlar», Ģaqa-x «saqalar», tağ-aser «azər taqımı», ata-qut «qutsal ata», çirak-uz «siraklar», qoç-bek «qoçu bəy», dolan-lar «dolan boyu» və s. 79 -Ģen kimi formantlar da burada təhlil olunmuĢ, lakin bəzi etimoloji yan- lıĢlığa yol verilmiĢdir. 37 Buradakı bir sıra qüsurlara baxmayaraq, haydilli qaynaqlarda əks olunmuĢ Naxçavan, ġarur, Alban, Aran, ġakaĢen, Qard- man, Quqark, Qarqar, Kanqar, Aspica, Araz, Arospican kimi onlarla qə- dim azər coğrafi adının toplanıb bir araya gətirilməsi baxımından əhəmi- yətlidir. Antik dövr yazarları Azərbaycanla bağlı xeyli paleotoponim qeyd etmiĢlər. Təkcə Ptolemey onlarla çay və yeradı çəkir. Bunların bir qisminə Azərbaycan alimləri Ģərh yazmıĢlar. 38 Onun qeyd etdiyi Teleba, Telebi(s) toponimləri tele boyadına qoĢulan -ba, -bi formantını aydın əks etdirdiyi kimi, digər adların da tərkibində bölgəsəl izoqloslar vardır. Türklər tarixboyu təmasda olduğu coğrafi obyektləri adsız burax- madığından hündür dağ zirvələrinin adlı və ya adsız olması demoqrafik göstərici ola bilər. Belə ki, yaylaq-qıĢlaq yaĢamında yaxın dağlarla yanaĢı, uzaqdan görünən böyük dağlar da gözdən yayınmır. Qırğız elində Tyan- ġan dağ silsiləsinin xeyli adsız zirvələri vardır ki, bunların çoxu Qafqaz dağlarından bir neçə qat hündürdür. Halbuki, təkcə Ələyəz dağlarında Çınqıl, Küyül, Ziyarət, Qızıldağ, Ləğəm, Qaraköynək, Qaradağ, Buğutlu, Qaranluq, Börklü, Baku, Haça, Marallı kimi onlarla zirvə adı vardır. 39 Bu durum Ələyəz dağı ətəyində türklərin çox qədim çağlardan məskən saldı- ğını, Tyan-ġan ətəklərində isə məskunlaĢma olayının sonralar gerçəkləĢ- diyini ortaya qoyur. Paleotoponimlər etnik demoqrafiyanı müəyyən etməkdə əvəzsiz rol oynayır. Belə ki, qədim yer-yurd, dağ və çay adları hansı dilə aiddirsə, bu dildə danıĢan etnosun həmin coğrafi obyekt yerləĢən bölgədə yaĢadığını göstərir. Adətən, hər hansı bir boy öz ölkəsindən baĢqa yerə köçəndə əvvəlki atayurdu xalq yaddaĢında qutsal ölkə kimi yaĢayır. Türkmən folk- loru hələ də Azərbaycanı (Xəzirbicanı) «cənnət diyarı» kimi saxlamıĢdır. Qaf dağı prototürk etnosunun ən ucqar quzey bölgəsində yerləĢir, lakin bu Qafqaz dağının «dəmir qapı» anlamını özü ilə doğuya aparan boylar onun mifik tutumunu arxada qalan uca dağ silsilələrinə köçürüb mifoloji 37 Hübschmann, 1904; 38 Ptolemeyin verdiyi Baruka, Bakxia, Samexia (Kamexia), Kabala, Daqlena, Misiya, Niqa, Qanqara (Qetara), Moziata, Moseqa, Ossika, Samunis, Sanua, Taqoda, Tabilaka, Xadaxa, Soana, Qerra, Kesiya, Albana, Kür kimi onlarla toponim bu və ya digər dərəcədə Ģərhini tapmıĢdır (АЪА,1972; Ящмядов, 1985; Гукасян-Асланов, 1986; Гейбуллайев, 1990). 39 Байрамов, 1996. Yüklə 3,78 Kb. Dostları ilə paylaş:
|