«Doqquz Bitik» sırası
Yüklə 3,78 Kb. Pdf görüntüsü
|
86 bir məhəllənin Albanlar deyil, Ağvanlar adlanması da bununla izah olun- malıdır». 59 Sultan Yaqubun 1487-ci ilə aid bir fərmanında ġirvan əvəzinə Ağvan ölkəsi yazılmıĢdır. Alban kilisəsi 1828-də ləğv edildi, axırıncı alban dini rəhbəri Sərkisə aid hayca epitafiyada «bu, Ağvan katalikosu Sərkisin qəbridir» sözləri yazılmıĢdır. Əmir Teymurun bəzi xristian ağvan ailələrini Qafqazdan Qəndəhar civarına köçürdüyünü yazan alban katalikosu Yesai Hasan Calalyan onların alban olduğunu vurğulamıĢdır. 60 Beləliklə, baĢqa türk ellərinə nisbətən Azərbaycanda geniĢ yayılmıĢ Alvan azər deyimini, baĢqa türk ellərində olmayıb, Azərbaycanda da az görünən Ağvan isə hay deyimini əks etdirir və hər ikisi türk sözü olan Alban adının azər və hay dilləri üzrə qanuna- uyğun Ģəkildə dəyiĢmiĢ variantıdır. Aran adı isə Alban adının sinonimi olsa da, kökündə iki müxtəlif məna daĢıyan «ar» sözü dürür. Ona görə də, ar sözlərindən iki aran sözü yaranmıĢdır. Bunlardan biri Azərbaycanda maldarlığın yarandığı çağlarda yaylaq-qıĢlaq yaĢamı ilə ortaya çıxmıĢ çox qədim etnoqrafik çalarlı coğrafi termindir və yaylaq yerləri olan dağlıq bölgələrdən havasının mülayimliyi ilə fərqlənən düzən çölləri, ovalıqları bildirir. Ġkinci aran sözü isə sumer dilinə də vaxtilə eren («ərən») Ģəklində keçmiĢ qədim Ön Asiya izoqlo- sudur. Beləliklə, qarĢımızda iki qədim söz vardır: 1) aran «qıĢlaq», «çöl»; 2) aran «ərən», «bahadır». Ġkinci aran alp sözünün sinonimi olduğu üçün, Aran (ər-an) və Alban (alb-an) adları arasında leksik fərq yaratmır, çünki alp-ərən və həmçinin yuxarıda verilən misallar sırasındakı qədim alb-eri eyni mənalı sözlərin qoĢa iĢlənməsini əks etdirən deyimlərdir. Ona görə də, alban «bahadır» sözü kimi, aran «ərən, bahadır» sözü də boyadına çevrilə bilmiĢdir. De- məli, eyni leksik anlamlı etnonimdən yaranan Aran və Alban ölkəadları bir-birindən, uzaqbaĢı, azər dilinin ayrı-ayrı dialektləri üzrə iĢlənmə tez- liyi ilə fərqlənən xoronimlərdir. 61 Lakin məsələ burasındadır ki , yuxarıda verilən toponimlər sırasında birinci aran «qıĢlaq» sözü də iĢtirak edir. Əgər, Aran dağı, Aranbad, Aran 59 Гейбуллайев, 1990, 135. 60 Джалалян, 1989, 21-22. 61 Titullu alimlərdən fərqli olaraq, Aran adının sözaçımına Həmzə müəllim daha düzgün yanaĢmıĢ, Alpan-Aran adlarında eyni məna yatdığını qeyd etmiĢdir (Щямзя Вяли, 32). 87 xoronimi, Aran təpələri kimi toponimlər, Aran Ģəxsadı, Aran dili deyimi, Dorbet-Aran, Muq-Aran kimi qoĢa etnonimlər aran boyadı ilə bağlıdırsa, Yazı-Aran, Mets-Arank (Böyük Aran), Tos-Aren (Düz Aran), Arandüzü, Arançı təpələri kimi toponimlər və arançı etnonimi «qıĢlaq» anlamlı aran coğrafi termini ilə bağlıdır. Beləliklə, Alban, Alvan, Ağvan və Aran adları ilə bağlı örnəklərin gözdən keçirilməsi ilə Alvan, Ağvan adlarının Alban adından törədiyi və Aran ilə Alban adının eyni anlam daĢıdığı aydınlaĢdı, həm də bəlli oldu ki, bu xoronimlərin dördü də eyni ölkənin adını bildirir. Deyilənləri sxem üzrə qruplaĢdırmaq olar: *ar/ər-an > aran/ərən *ar-an > aran aran-çı > arançı *alıb-an > alban/alpan alban > alvan alvan > ağvan(k) alp-a-qut > alpağut alb-əri / alp-ərən «ərən», «bahadır» «qıĢlaq» «yatuq» «bahadır» «öndər bahadır» aran (etnonim) Aran (antroponim) Aran (toponim) Aran (xoronim) = Alban Aran (toponim) = (Muğan) arançı (etnonim) = (tat) alban (etnonim) alpan (etnonim) Alban (antroponim) Alban (toponim) Alban (xoronim) = Aran Alvan (toponim) = Aran ağvan (etnonim) = alban Ağvan (toponim) Ağvank (xoronim) = Aran Alpout (toponim) Alberi, Alebri (toponim) Göründüyü kimi, hər bir adın, toponimin yozumuna fərdi yanaĢma olmasa, qaynaqların verdiyi bəlgənin Ģərhində dolaĢıq və yanlıĢ fikirlərin ortaya çıxması qaçılmazdır. Belə ki, hay və azər alimləri arasında onil- lərlə davam edən mübahisənin səbəbi bu coğrafi adın anlam tutumunu gözardı etmələri ilə bağlıdır. M. Xorenatsi I əsrdə Aran adlı baĢçısı olan Ağvan(k) ölkəsinin Borçalı sınırındakı Xunan qalasından (Xınanakert) baĢ- Yüklə 3,78 Kb. Dostları ilə paylaş:
|