Doqquz kitabda BİRİNCİ HİSSƏ

3

əks etdirən ədəbi-bədii nəsr nümunələri kimi qiymətlidir. Buna görə Herodot zamanəsinin qüdrətli ədibi kimi tanınır.

"Tarix"ə qulaq asan Afina kübarları Herodotu mükafatlandıranda əsərdəki yeniliklərdən başqa, tarix yazan bir ədib

kimi onun üslub gözəlliyini, mətnaltı fikir söyləmək qüdrətini də nəzərə almışlar. Bir şəhərdə dərin rəğbət qazanan

Herodot başqa yerlərdə, əksinə, narazılıq oyatmışdır. Onu ancaq üslub gözəlliyi pərdəsi altında gizlənən yalançı, hər

eşitdiyi söz-söhbəti tarix kimi qələmə verən böhtançı sayanlar az olmamışdır. Herodotun xidmətinə bu ikili münasibət

Siseronun onu tarixin atası adlandırmasından sonra da qalmışdır.

Herodotun dövründə (e. ə. V əsrdə)1 dünya coğrafiyası haqqında biliklər məhdud olduğu kimi, "Tarix" müəllifi də

dünya coğrafiyası haqqında tam dolğun fikir söyləyə bilməmişdir. O, Hindistanı Asiyanın şərqində məskunlaşan və

əhalisi ən çox olan ucqar ölkə saymış, ondan şərqə doğru torpaqları qumsallıq və səhra hesab etmişdir. Onun qəti

qənaəti belədir: "Axı, haqqında müəyyən məlumatımız olan hindlilər şərqi Asiyanın gündoğarında tanıdığımız bütün

xalqlar arasında birinci xalqdır. Belə ki, Hindistandan şərqə doğru qumsallıqlar və çöllər uzanır" (III, 98). Herodot

Asiyanın cənubunda Ərəbistanı (III, 107), Afrikada Efiopiyanın cənub-qərbini (III, 114) məskunlaşmış ən ucqar ölkə

və bölgələr kimi tanımışdır. Avropanın şimal-qərbinə gələndə, mütəxəssislərin dediyinə görə, Herodot Po və ya Visla

çayından şimaldakı bölgələri tanımamışdır. O, Avropanın qərbindəki ən aralı (ucqar) ölkələr haqqında "heç bir

müəyyən məlumat verə bilməyəcəyini" (III, 115) bildirmişdir. Onun etirafı belədir: "Axı, barbarların Eridan2

adlandırdıqları və Şimal dənizinə tökülən... çayın olduğuna inanmıram. Eləcə də, bizə qalay gətirilən Kassiterida3

adalarının doğrudan da olduğu haqqında heç nə bilmirəm. Axı, Eridan sözünün özü barbarların deyil, ellinlərin

sözüdür, onu hansısa bir şair uydurmuşdur. O biri tərəfdən, bütün səylərimə baxmayaraq Avropanın şimalındakı bu

dənizi görənlərin heç birindən heç bir təfsilat öyrənə bilməmişəm (III, 115).

Bu coğrafi məhdudluğuna baxmayaraq, Herodot tanıdığı və öyrəndiyi üç qitənin xalqları və ulusları haqqında,

ölkələrin ərazisi, təbii şəraiti, iqlimi, coğrafiyası, ticarət əlaqələri, qarşılıqlı münasibətləri, mədəniyyəti haqqında

tarixşünaslığın əsaslarını təşkil edən zəngin bilgi vermişdir. Bu bilginin müəyyən qismi yazılı məxəzlərə, bir qismi

şifahi rəylərə, xatirələrə əsaslanmışsa, müəyyən qismi də Herodotun özünün tarixşünaslığa gətirdiyi yenilikdir. On il

səyahətə çıxıb Misirdə, Evksin Pontu (Qara dəniz) sahillərində dönüb-dolaşması, şəxsən gördüklərini, eşitdiklərini

təsvir edib ümumiləşdirməsi, Elladaya qayıdanda oranı da gəzməsi, Afinada yaşaması, Furiya koloniyasının əsasını

qoyub oranın vətəndaşlığını qazanması və buna görə də furiyalı kimi xatırlanması Herodotu yalnız uzaq və yaxın

keçmişlərin deyil, öz dövrünün də tarixini yazan müqtədir ədib kimi şöhrətləndirmişdir. Mütəxəssislər onun öz gözləri

ilə görüb canlı şahid kimi təsvir etdiyi etnoqrafik oçerklərdə faktik səhvlərin son dərəcə az olduğunu təsdiq edirlər.

Mütəxəssislər Herodotun tarixə gətirdiyi bir sıra yenilikləri xüsusi fərqləndirmişlər. Bu yeniliklərdən biri Kaspinin

qapalı göl olması fikridir. Yalnız eramızın II əsrində K. Ptolomey həmin fikrə gəlmişdir.

Skifiya (İskit Eli), demək olar ki, bütövlükdə Herodotun kəşfi sayılır. Herodotun xələflərindən heç kəs İskit Elini bu

genişlikdə, bu problemlər dairəsində əhatə etməmiş, onun oçerklərinə mühüm yenilik artıra bilməmişdir. Arxeoloji

qazıntıların Altayda üzə çıxardıqları yadigarlar Herodotun İskit Elinə dair bir çox məlumatının izlərini saxlamaqdadır.

Herodotun Asiya ilə Afrika qitələrinin sınırları haqqında özünəqədərki fikirlərə iradlar tutması, Nilin dənizə tökülən

yerini nə Asiya, nə Afrikaya qatmayıb müstəsna coğrafi zolaq sayması, onun Nil çayı mənbələri, Nil sularının

qabarması və çəkilməsi səbəbləri haqqında mülahizələri də təzə elmi şərh sayılır. Misirlilərin allahlar panteonu

baxımından Ellada mifologiyasına təsiri haqqında Herodotun gətirdiyi faktlar mübahisə doğursa da, maraqlı və

xeyirlidir. Herodot, indi nümunələri qalmayan mis üstündə döyülmüş çox qədim xəritə əsasında Kiçik Asiyanın

qərbindən Sus şəhərinə aparan bir yolun keçdiyi yerləri, yol boyu qurulmuş dayanacaqları konkret ölçüləri və relyefləri

ilə elə təsvir etmişdir ki, buna baxanda ölkələrin sınırlarını konkret müəyyənləşdirmək olur. Ümumən yollar, keçidlər,

gədiklər, cığırlar, körpülər haqqında məlumat "Tarix"də heyrətamiz dərəcədə zəngin və aydındır. "Tarix" bu baxımdan

ticarət əhəmiyyətli məxəzləri kölgədə qoymuşdur. Herodot bulaqların, kiçik və böyük çayların, gölməçə və göllərin,

körfəzlərin, məşhur dənizlərin, okeanların sözlə xəritəsini çəkmiş, çox vaxt çayların mənbəyini, axarını, töküldüyü

sututarları, onların gəmiçiliyə yarayıb yaramadığını, bir təbii sərvət kimi ölkələrə gətirdiyi xeyri, əhalinin güzəranında

əhəmiyyətini, dənizlərin enini və uzununu (müəyyən səhvlər buraxsa da) öz ölçüləri ilə tanıtmışdır. Herodot, hər

ölkənin flora və faunasını da geniş, təfsilatlı şəkildə qələmə almışdır. Bunun özü də "Tarix"də xüsusi mövzu kimi

fərqləndirilə bilər, "Tarix"də bəhs olunan ölkə və dövlətlərin, xalqlar, uluslar, qəbilələr, tayfalar, hökmdarlar,

sənətkarlar, alimlər, filosoflar, şairlər və müdriklərin, memarlıq və incəsənət abidələrinin, allahlar, yarımallahlar,

ilahələr və əsatiri obrazların; etnoqrafik terminlərin; məişət ləvazimatı, cavahirat, bərbəzək əşyaları, geyimlər, silahlar,

təsərrüfat alətlərinin və s. adların ayrıca göstəricisi şərhi verilsə bunun özü də bir tanıtma üsulu kimi Herodot

tədqiqatının ensiklopedik əzəmətini təsəvvürə gətirməyə kömək edər. Məhz dünyanı əhatə etmək, dünya xalqlarının

tarixini o vaxtlar hələ şaxələnməmiş elmlər, biliklər baxımından ensiklopedik əzəmətlə işıqlandırmaq meyli və

təşəbbüsü Herodot "Tarix"ini Fars-Ellada müharibələri çərçivəsində məhdudlaşdıranların rəyini heçə çıxarmışdır.

Herodotu tarixin atası kimi indi daha dərindən tanıyan, yeni kəşflər əsasında daha əsaslı dəlillərdə onu böhtanlardan

qoruyub bəraət verən mütəxəssislər "Tarix"in dünya əhəmiyyətinə xüsusi qədir-qiymət qoyurlar. Hər xalq, hər ölkə

orada öz keçmişini görüb onu əzizləyir və öyrənir. Kim ona daha obyektiv yanaşıb, daha qərəzsiz şərh edə bilirsə,

qədim həqiqətə bir o qədər yaxınlaşır. Bu baxımdan dünya alimləri sırasında türk xalqları, onların sırasında bizim

xalqımız üçün "Tarix"in müstəsna əhəmiyyəti vardır. Türk xalqlarının mütəxəssisləri Herodot "Tarix"indən İskit Elinin,

sakaların, massagetlərin haqqında verilən bütün məlumatı-onların ölkələrini, inanclarını, allahlar panteonunu, mənşəyi

haqqında əfsanə və rəvayətlərini, əfsanə adı ilə qələmə alınmış tarixi qəhrəmanlıq dastanlarını, başqa xalqlarla

əlaqələrini, Daranın təşkil etdiyi satraplıqlardakı yerlərini, Kserksin piyada və atlı qoşununda iştirakını və s. dəqiq

müəyyənləşdirib, "Tarix"dəki məlumatı assur, fars yazılarındakı, Bibliyadakı və sonrakı Urartu (Biayn) mənbələrindəki

məlumatla müqayisəli şəkildə, kompleks halında öyrənməyincə, gəldikləri nəticələri sistem halında ən etibarlı

---