Downloaded from KitabYurdu org
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
119
106-43) idi. Məhz o, mərkəzdə insanın durduğu “humanizm” anlayışını formalaşdırmışdı. Ondan bir neçə il sonra stoik Seneka (e.ə.4 - e.65) "insanlıq müqəddəsdir” deyə bəyan etdi və bu, həmişəlik humanizmin şüarı oldu. Bundan əlavə, stoiklər bildirirdilər ki, xəstəlik, ölüm kimi bütün təbii proseslər təbiətin sarsılmaz qanunlarından irəli gəlir. Ona görə də insan taleyi ilə barışmalıdır. Heç nə təsadüfən baş vermir. Hər şey zərurətə tabedir, ona görə də tale qapını döyəndə şikayətlənməyin elə bir faydası yoxdur. Onların fikrincə, insan həyatın xoşbəxt hadisələrini də eləcə həyəcansız qarşılamalıdır. Bu məsələdə biz stoiklərin kənar hadisələrin əhəmiyyətsiz olduğunu bəyan edən kiniklərlə qohumluğunu görürük. Hətta bu gün hisslərinin qarşısını alan insanlar haqda “stoik sakitliyi” ifadəsi işlədilir. Epikürçülər Artıq bildiyimiz kimi, Sokrat insanın necə yaxşı bir həyat yaşaya biləcəyini araşdırmaqla məşğul olurdu. Kiniklər və stoiklər Sokratın fəlsəfəsini belə şərh edirdilər: insan özünü yüksək maddi rifahdan azad etməlidir. Lakin Sokratın Aristip adlı bir şagirdi də vardı. O, inanırdı ki, həyatın hədəfi mümkün olduğu qədər çox hissi zövq almaqdır. “Ən ali xeyir həzz almaq, ən böyük şər isə ağrımaqdır!” Ona görə də məqsədi hər cür ağrılardan yayınmaq olan həyat tərzini təbliğ etmək istəyirdi. Eramızdan əvvəl təxminən 300-cü ildə Epikür (341-270) Afinada öz fəlsəfə məktəbinin əsasını qoydu. Onun tərəfdarları epikürçülər adlanırdı. O, Aristipin həzz əxlaqını inkişaf etdirmiş və onu Demokritin atom nəzəriyyəsi ilə birləşdirmişdi. Deyilənə görə, epikürçülər bir bağda yaşayırdılar. Buna görə də onlar “bağ filosofları” kimi tanınırdılar. Bağın girişində isə belə bir qeyd asılıbmış: “Ey yolçu, sən burada yaxşı yaşayacaqsan. Həzz burada ən yüksək dəyərdir”. Epikür həmişə hər hansı hərəkətin xoş nəticələrinin onun mümkün fəsadlarından üstün tutulmalı olduğunu vurğulayırdı. Əgər sən şokolada nə vaxtsa aludə olmusansa, nəyi nəzərdə tutduğumu bilərsən. downloaded from KitabYurdu.org 120
Əgər heç vaxt şokolada aludəçiliyin olmayıbsa, belə bir məşq elə: Daxılında yığıb saxladığın bütün pulları götür və gedib iki yüz kronluq şokolad al. (Bunu təklif edərkən fərz edirəm ki, sən şokoladı xoşlayırsan.) Bir oturuma bu şokoladların hamısını ye. Saat yarımdan sonra, bütün şokolad yeyilib qurtarmış olacaq. Bax, onda Epikürün fəsadlar deyərkən nəyi nəzərdə tutduğunu başa düşəcəksən. Epikür inanırdı ki, uzun müddətdə daha böyük, daha intensiv, çox davam edən həzz qısa müddətdə alınmış həzdən üstün tutulmalıdır. (Bəlkə sən bir il özünü şokolad yeməkdən saxlayırsan ki, pul yığıb təzə velosiped alasan və xaricə bahalı səyahətə gedəsən.) Heyvanlardan fərqli olaraq, biz öz həyatımızı planlaşdırmaq iqtidarındayıq. Biz “həzz hesablaması” aparmağa qabilik. Şokolad yaxşıdır, lakin təzə velosiped, yaxud İngiltərəyə səfər ondan da yaxşıdır. Epikür “həzzin heç də məsələn, şokolad yemək kimi bir hissi həzz olmadığını vurğulayırdı. Dostluq və incəsənətin qiymətləndirilməsi də insana həzz verir. Bundan başqa, həyatdan zövq almaq özünə nəzarət, səbir, sakitlik kimi qədim yunan ideallarını da tələb edir. Arzu bizi çulğayanda sakitlik də ağrıya qatlanmağa imkan verəcək. Tanrılardan qorxu bir çox insanları Epikür bağına gətirirdi. Bu mənada Demokritin atom nəzəriyyəsi dini xürafatı aşmaq üçün faydalı bir müalicə idi. Yaxşı həyat yaşamaqdan ötrü ölüm qorxusunu aşmaq da vacibdir. Bu fikrini əsaslandırmaqdan ötrü Epikür Demokritin “ruh atomları” nəzəriyyəsindən istifadə edirdi. Yəqin xatırlayırsan, Demokrit inanırdı ki, ölümdən sonra həyat yoxdur, çünki insan öləndə onun “atomlardan ibarət ruhu” da ətrafa səpələnir. “Ölüm bizi narahat etməməlidir, çünki nə qədər ki, biz varıq, ölüm hələ yoxdur, ölüm gələndə isə biz getmiş olacağıq”. Epikür bu azadlıq fəlsəfəsini dörd müalicəvi tövsiyə ilə yekunlaşdırırdı: Tanrılardan qorxmaq lazım deyil. Ölümə görə, narahat olmağa dəyməz. Xeyirə nail olmaq asandır. Əndişələrə qatlanmağa nə var! Yunan nöqteyi-nəzərindən baxanda burada əvvəlki tibb elminin downloaded from KitabYurdu.org
121
fəlsəfi layihələrilə müqayisədə yeni bir şey yox idi. Epikürün niyyəti sadəcə o idi ki, insan sadaladığım dörd komponenti özündə birləşdirən “fəlsəfi tibbi şərəflə təchiz etməlidir. Stoiklərin əksinə, epikürçülər siyasətə və cəmiyyətə yox dərəcəsində maraq göstərirdilər. “Hücrədə yaşamaq!” - Epikürun tövsiyəsi idi. Biz onun “bağı” ilə Avropada hazırda mövcud olan kommunaları müqayisə edə bilərik. Bizim zəmanəmizdə də bir çoxları cəmiyyətdən uzaqdakı “təhlükəsiz hücrə”lərinə üstünlük verirlər. Epikürdən sonra bir çox epikürçülər hedonist həyat tərzi fəlsəfəsini inkişaf etdirdilər. Onların “Anı yaşa!” kimi bir şüarı vardı. “Epikürçü” sözü bu gün yalnız öz kefi üçün yaşayan adamları təsvir etməkdən ötrü, mənfi mənada işlənir. Yeniplatonçuluq Gördüyün kimi, kiniklər, stoiklər və epikürçülər öz ideya əsaslarını Sokratın təlimindən götürmüşdülər. Bu üç fəlsəfi məktəb həm də Heraklit və
Demokrit kimi
Sokrataqədərki filosoflardan yararlanmışdılar. Lakin Ellinizmin yetkin mərhələsində ən diqqətəlayiq fəlsəfi tendensiya ilk növbədə Platonun fəlsəfəsindən ilham alırdı. Ona görə də bu tendensiyanı Yeniplatonçuluq adlandırırlar. Yeniplatonçuluğun əsas siması Plotin (205-270) idi, o, fəlsəfəni İsgəndəriyyədə öyrənmiş, sonradan Romaya köçmüşdü. Onun yunan fəlsəfəsi və Şərq mistisizminin yüzillər boyu əsas görüş yeri olmuş İsgəndəriyyədən gəlməsi diqqətəlayiq faktdır. Plotin özüylə Romaya xilas doktrinasını gətirmişdi ki, bu ideya da zamanı gələndə Xristianlıqla yekunlaşdı. Yeniplatonçuluq xristian ilahiyyatının əsas axınına ciddi təsir göstərdi. Platonun ideyalar nəzəriyyəsini, onun ideyalar aləmilə hislər aləmini bir-birindən necə ayırdığını yada sal, Sofi. O, ruh və bədən arasında sərhəd çəkirdi. Beləcə, insanı ikili varlıq sayırdı: bədənimiz hisslər aləmindəki hər şey kimi torpaq və tozdan ibarətdir, lakin bizim ölməz ruhumuz da var. Bu inanc Platondan əvvəl də yunanlar arasında yayılmışdı. Plotin Asiyadakı bənzər ideyalarla da tanış idi. downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|