Downloaded from KitabYurdu org

122 

 

Plotin dünyanın iki qütb arasında olduğuna inanırdı. Bir ucda onun 

Vahid adlandırdığı ilahi işıq var. Bəzən bunu Tanrı da adlandırır. Digər 

ucda  isə  mütləq  qaranlıqdır,  həmin  qaranlıq  Vahiddən  heç  bir  işıq 

almır. Plotinə görə, bu qaranlıq əslində özü müstəqil mövcudluğa malik 

deyil, o, sadəcə olaraq, işığın yoxluğudur. Mövcud olan hər şey işıqlı 

aləm  -  Tanrı  və  yaxud  Vahiddir.  Adi  işıq  şöləsi  getdikcə  öləziyib 

söndüyü kimi haradasa elə bir nöqtə var ki, ilahi şölə ora çata bilmir. 

Plotinə  görə,  insan  ruhu  heç  bir  real  mövcudluğa  malik  olmayan 

qaranlıq  ikən  Vahidin  işığıyla  nurlanır.  Lakin  təbiətdəki  digər 

formalara Vahidin zəif şöləsi çatır. 

Təsəvvürünə  gecə  vaxtı  yanan  bir  ocaq  gətir.  Qığılcımları  ətrafa 

səpələnir.  İşığı  gecəni  geniş  bir  dairədə  gündüzə  çevirir.  Şöləsi  hətta 

metrlərlə aralıdan görünür. Biz ocağın yanından xeyli uzaqlaşsaq, onun 

işığını qaranlıqda uzaqdan parlayan bir fənər işığı kimi görəcəyik. Bir 

qədər də uzaqlaşsaq, daha ocağın işığı bizə çatmayacaq. Elə bir məsafə 

var ki, o  məsafədən qaranlıq başlanır, işıq şüaları ora çatmır, hər yer 

qaranlıqlaşır və göz gözü görmür. Nə bir xətt, nə də bir kölgə. 

Gerçəklik bu misala bənzəyir. Ocaq Tanrıdır, ətrafdakı qaranlıq isə 

insanların  və  heyvanların  düzəldildiyi  maddədir.  Tanrının  ətrafında 

bütün yaradılmışların  ilkin formaları olan  mütləq  əbədi ideyalar var. 

İnsan  ruhu,  ocaqdan  çıxan  qığılcımlardır.  Təbiətdə  hər  tərəf  ilahi 

işıqdan bir pay alıb parıldayır. Bütün varlıqlarda, məsələn, qızılgüldə, 

zəngçiçəyində də ilahi şölə var. Tanrıdan ən uzaq olanlar torpaq, su və 

daşdır. 

Deməyim odur ki, mövcud olan hər şeydə bir növ ilahi hikmət var. 

Biz  bu  nuru  hər  hansı  bir  günəbaxana,  yaxud  laləyə  baxmaqla  görə 

bilərik.  Biz  bu  əngin  hikməti  budaqda  qanad  çalan  kəpənəklərdə  də, 

akvariumda üzən balıqlarda da görə bilərik. Lakin biz ruhən Tanrıya ən 

yaxın varlıqlarıq. Ona görə də yalnız orada biz həyatın ən böyük, ən 

gözəl  hikmətilə  bir  ola  bilərik.  Əslində  çox  nadirən  də  olsa,  biz 

özümüzün həmin ilahi hikmət olduğumuzu görüb yaşaya bilərik. 

Plotinin metaforası bir qədər Platonun mağara mifinə bənzəyir: biz 

mağaranın  ağzına  yaxınlaşdıqca  mövcudatın  qaynaqlandığı  yerə 

downloaded from KitabYurdu.org

---

123 

 

yaxınlaşmış oluruq. Lakin Platonun açıq- 

aşkar ikili gerçəkliyinin əksinə, Plotinin doktrinasına tamlıq xasdır. Hər 

şey birdir, Tanrıdır. Hətta Platonun mağarasının dərinliyindəki kölgələr 

də Vahidin zəif şöləsinə malikdir. 

Plotin öz həyatında nadir hallarda ruhunun Tanrı ilə vəhdəti halını 

yaşayıb. Buna fəlsəfədə mistik təcrübə deyilir. Plotin belə təcrübələri 

dadmış  yeganə  insan  deyil.  İnsanlar  belə  təcrübələr  haqda  bütün 

zamanlarda  və  mədəniyyətlərdə  danışıblar.  Bu  danışılanlara  baxsaq 

görərik  ki,  xırdalıqlar  fərqli  olsa  da,  əsas  xüsusiyyətlər  eynidir.  Gəl, 

belə xüsusiyyətlərdən bir neçəsinə nəzər salaq. 

Mistisizm 

Mistik təcrübə Tanrı və ya “kosmik ruhla vəhdət deməkdir. Bir çox 

dinlər  Tanrı  ilə  varlıq  arasında  uçurum  olduğunu  bildiriblər.  Mistik 

təcrübədə  isə  belə  bir  uçurum  nəzərdə  tutulmur,  bu  zaman  insan 

“Tanrıyla qovuşmağı” təcrübədən keçirir. 

İdeya  ondan  ibarətdir  ki,  bizim  “mən”  adlandırdığımız  əsl  “mən” 

deyil.  Qısa  desək,  biz  istəsək,  böyük  “Mənlə  eyniləşməni  yaşaya 

bilərik. Bəzi mistiklər bunu Tanrı, bəsiləri isə “kosmik ruh”, Təbiət, və 

ya Kainat adlandırırlar. Qovuşma baş verəndə mistik “özünü itirdiyini” 

hiss edir; o, bir damla su dənizdə əriyəndə özünü itirdiyi kimi Tanrının 

içində əriyir. Bir hind mistiki bunu bu şəkildə ifadə edib: “Mən olanda 

Tanrı  yox  idi,  Tanrı  olanda  mən  olmadım”.  Xristian  mistiki  Anhel 

Silesius (1624-1677) bunu bir başqa cür ifadə edib: “Damcılar okeana 

tərəf axıb dənizə çevrildiyi kimi, ruh da yüksəlir, yüksəlir və nəhayət, 

Ona qovuşur”. 

Deyə bilərsən ki, axı “özünü itirmək” xoş bir şey deyil. Bilirəm, nəyi 

nəzərdə tutursan. Amma məsələ ondadır ki, qazancın itirdiyindən qat-

qat çox olur. Sən indi malik olduğun şəkildə özünü itirirsən, lakin eyni 

zamanda  nə  isə  daha  böyük  bir  şey  olduğunu  anlayırsan.  Sən  kainat 

olursan.  Əslində  sən  kosmik  ruhun  özüsən,  Sofi.  Tanrı  sən  özünsən. 

Sən  özünü  Sofi  Amundsen  kimi  itirməli  olsan,  bu  “gündəlik  mənin 

onsuz da bir gün itiriləcək bir şey olduğunu bilməyindən rahatlıq 

duyacaqsan.  Özünü  itirə  bilsən  üzə  çıxaracağın  əsl  “mən”in  - 

downloaded from KitabYurdu.org

---

124 

 

mistiklərin  dediklərinə  görə,  sanki  əbədiyyən  yanan  sehrli  bir  ocaq 

olacaq. 

Lakin  belə  mistik  təcrübə  heç  də  həmişə  öz-özünə  sənin  həyatına 

gəlmir.  Mistik  olan  insan  Tanrıyla  görüş  cığırını  “təmizləməli  və 

aydınlatmalıdır”.  Bu  cığır  sadə  həyat  və  müxtəlif  meditasiya 

təmrinlərindən  ibarətdir.  Onda  mistik  qəflətən  öz  məqsədinə  çatır  və 

qəlbindən bir nida qopur: “Tanrı mənəm”, yaxud “Mən Sənəm”. 

Mistik tendensiyalara bütün böyük dünya dinlərində rast gəlinir və 

mistik  təcrübə  haqda  mistiklərin  verdikləri  təsvirlər  mədəniyyət 

fərqlərindən  asılı  olmayaraq,  hər  yerdə  nəzərəçarpacaq  dərəcədə 

bənzərliklər verir. 

Qərb  mistisizmi,  daha  doğrusu,  İudaizm,  Xristianlıq  və  İslam 

çərçivəsində  mistik  bildirir  ki,  o  şəxsən  Tanrıyla  görüşür.  Tanrı  həm 

təbiətdə, həmçinin insan ruhunda olsa da, eləcə də dünyadan yuxarıda 

və kənardadır. Şərq mistisizmində, daha doğrusu, İnduizm, Buddizm, 

Çin dinində daha çox mistikin Tanrı və ya “kosmik ruh”la tam vəhdəti 

vurğulanır. “Mən kosmik 

ruham” və ya “Mən Tanrıyam”, - mistikin ürəyindən nida qopur. Tanrı 

nəinki dünyada deyil, onun yaşamağa heç başqa yeri də yoxdur. 

Xüsusən Hindistanda Platonun vaxtından çox əvvəldən ciddi mistik 

hərəkatlar olub. Hinduizmin Qərbə gəlməsində vasitəçilik edən hindli 

Svami  Vivekenanda  deyib:  “Müəyyən  dünya  dinləri  özlərindən 

kənarda olan şəxs - Tanrıya inanmayanlara “ateist” dedikləri kimi, biz 

də  deyirik  ki,  özünə  inanmayan  insan  ateistdir.  İnsanın  kənardakı 

Tanrıya deyil, öz ruhunun ehtişamına inanmaması ateizmdir”. 

Mistik  təcrübənin  etik  əhəmiyyəti  də  olur.  Hindistanın  keçmiş 

prezidenti  Sarvepalli  Radhakrişnan  deyib:  “Qonşunu  özünü  sevdiyin 

kimi  sev,  çünki  qonşun  sən  özünsən.  Qonşunu  sənə  başqası  kimi 

göstərən görüntü - illüziyadır”. 

Yaşadığımız dövrdə heç bir dinə bağlı olmayan insanlar da mistik 

hadisələr  haqda  danışırlar.  Onlar  qəfildən  “kosmik  şüur”,  yaxud 

“okeanik hiss” adlandırdıqları hissi keçirirlər. Özlərini sanki zamandan 

kənar hiss edirlər və dünyanı “əbədiyyət nəzərindən” seyr edirlər”. 

downloaded from KitabYurdu.org

---