Downloaded from KitabYurdu org
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
238
anlayışdı. Biz məsələn, Tanrı, əbədiyyət, substansiya kimi sözlər işlədəndə ağlımızı korlayırıq, çünki heç kəs Tanrı, əbədiyyət, yaxud filosofların substansiya adlandırdıqları şeyi görməyib. Ona görə də təsirli görünən fəlsəfi sistemlər əslində xalis fantaziyadı. XVII əsrin filosoflarından bir çox belə dissertasiyalar qalmışdı və indi onlara mikroskop altında baxmaq lazım idi. İndi onlar bütün içiboş anlayışlardan təmizlənməliydi. Biz bunu qızılın tapılmasına bənzədə bilərik. Tapdıqlarının çoxu qum və gildi, arada yalnız kiçik bir qızıl zərrəciyi görürsən. Və həmin qızıl zərrəciyi xalis təcrübədi? Və ya ən az təcrübəylə əlaqədar düşüncələr. Britaniya empiristləri üçün bütün insan anlayışlarını yaxşıca tədqiq etmək, onlar üçün faktiki təcrübədə əsas olub-olmadığını bilmək məqsəd oldu. Gəl, bu filosofları bir-bir nəzərdən keçirək. Gəl!
- Birinci Britaniya empiristi 1632-1704-cü illərdə yaşamış Con Lokk idi. «İnsan dərketməsinə dair esse” adlı əsas kitabı 1690-cı ildə işıq üzü görmüşdü. Lokk bu kitabında iki suala cavab tapmağa çalışır: insanların düşüncə və qavrayışlarının necə əmələ gəlməsi və duyğularımıza etibar edib- etməyəcəyimiz məsələsi. - Yəni fəlsəfi layihəsi bu olub. - Bu məsələləri bir-bir nəzərdən keçirək. Lokk bütün düşüncə və qavrayışlarımızın görüb-eşitdiklərimizdən qaynaqlandığına inanır. Heç nə duymamış şüurumuz “tabula rasa”, yəni boş bir lövhədi. - Latınca sözləri ötür keçsin! - Bir şeyi duymazdan əvvəlki şüurumuz müəllim sinfə girməzdən əvvəlki yazısız, bomboş bir lövhəyə bənzəyir. Lokk şüuru döşənməmiş bir otağa da bənzədir. Sonra duymağa başlayırıq. Ətrafımızdakı dünyanı görür, qoxulayır, dadır, toxunur və eşidirik. Bunları ən yaxşı edənlər balaca uşaqlardı. Beləliklə, Lokkun “əsas duyğular” dediyi şeylər əmələ gəlir. Lakin şüur bu məlumatları alıb dayanmır. Şüur bu əsas duyğuların verdiyi məlumatları alandan sonra düşünmək, təhlil etmək, inanmaq və şübhə etmək süzgəclərindən downloaded from KitabYurdu.org
239
keçirir. Bununla da Lokk duymağı və anlamağı bir-birindən ayırır. Şüurumuz yalnız passiv bir alıcı deyil, o, üzərinə axın-axın gələn duyğu məlumatlarını təsnif edir və üzərində düşünür. Məhz bu məsələdə ayıq olmaq lazımdı. - Ayıq olmaq? - Lokk qavradığımız yeganə şeyin sadə duyğular olduğunu vurğulayır. Məsələn, bir alma yeyirəm, bu vaxt almanın hamısını bir baxışda duymuram. Almanın yaşıl olması, gözəl qoxusu, sulu olması kimi sadə duyğular əldə edirəm. Amma çoxlu alma yeyəndən sonra “bir alma” yediyimi düşünə bilərəm. Lokka görə, yalnız o zaman “bir alma”nın nə olduğuna dair vahid bir qavrayışa çatmaq olur. Uşaq vaxtı ilk dəfə alma yeyəndə hələ belə bir qavrayışımız yox idi. Yaşıl olduğunu görmüş, dadına baxanda yaxşı dad almışdıq. Vaxt keçdikcə bu cür duyğular bir yerə toplanıb “alma”, “armud” kimi anlayışları ortaya çıxarır. Ətrafımızdakı maddi aləmlə bağlı bütün biliklərimiz əsasən duyğularımızdan qaynaqlanır. Əsas duyğularla formalaşmamış hər cür bilik yanlış bilikdi və silinib atılmalıdı. - Görüb eşitdiklərimizin, qoxulayıb daddıqlarımızın duyduğumuz kimi mövcud olduğunu deyə bilərik ən azı... - Həm hə, həm də yox. Lokkun cavablandırmağa çalışdığı ikinci sual da budu. Fikir və qavrayışlarımızın necə əmələ gəldiyini izah etdikdən sonra dünyanın əslində bizim duyduğumuz kimi olub-olmadığı haqda sual üzərində düşünür. Çünki bu suala birbaşa cavab vermək olmur, Sofi! Cavab verərkən tələsməməliyik. Bir filosofun tələsməyə haqqı yoxdu. - Ağzımı da açmıram. - Lokk “birinci” və “ikinci” dərəcəli xüsusiyyətlər arasında fərq qoyur. Və bu məsələdə Dekart kimi özündən əvvəlki bəzi filosofları xatırlayır. - Necə? - Birinci şeylərin maddəsi, çəkisi, forması, hərəkəti, sayı kimi xüsusiyyətlərdi. Bu xüsusiyyətlərdən söhbət gedirsə, duyğularımızın downloaded from KitabYurdu.org
240
bizə verdiyi məlumatlara etibar edə bilərik. Amma şeylərin dadı, rəngi, isti, ya soyuq olması kimi ikinci xüsusiyyətlər var ki, bunları da duyğularımızla qavrayırıq. Rəng, qoxu, dad, səs kimi belə xüsusiyyətlərə dair duyduqlarımız şeylərin özündəki həqiqi xüsusiyyətləri ifadə etmir. Onlar yalnız xarici gerçəkliyin duyğularımıza təsirini yenidən hasil edir. - Zövqlər haqda mübahisə etməzlər! - Bəli! Böyüklük və ya ağırlıq kimi birinci qrup xüsusiyyətlər mövzusunda hamı həmfikir ola bilər, çünki bunlar şeylərin öz təbiətinə xas xüsusiyyətlərdi. Rəng və dad kimi ikinci qrup xüsusiyyətlər isə canlının qavrama təbiətindəki fərqlərə uyğun olaraq, heyvandan heyvana, insandan insana dəyişir. - Coannanın portağal yeməsinə baxsan, elə bilərsən ki, limon yeyir. Portağalı dilimləyib yeyir. Yeyə-yeyə də üzünü turşudur, “turşdu” deyir. Amma eyni portağal mənə görə, çox dadlıdı, turş-zad deyil. -Və bu məsələdə nə sən haqlısan, nə də o. Sadəcə olaraq, portağalın sizdə oyatdığı duyğunu dilə gətirirsiniz. Rəngləri də bu cür duyuruq. Qırmızının bir çalarını sevmirsən. Coanna isə gedib qırmızının həmin çalarında bir paltar alıbsa, paltarın rəngi haqda fikrini özündə saxlasan yaxşıdı. Sizin bu rəngi qavramağınız fərqlidi və paltar buna görə nə gözəl sayılmalıdı, nə də çirkin. - Amma portağalın yumru olması başqa məsələ, onda hamı həmfikirdi. - Bəli. Heç kim yumru portağalın üçbucaq şəklində olduğunu deməz. Dadının turş və ya şirin olduğunu “düşünə” bilərsən, amma çəkisi 200 qram gəlirsə, heç kəs onun səkkiz kilo olduğunu düşünməz. Portağalın bir kilo olduğunu zənn edə bilərsən, amma bu o deməkdi ki, sənin ehtimal gücün çox da güclü deyil. Hər hansı bir şeyin neçə kilo olduğu ehtimal edilsə, bir nəfərin ehtimalı həmişə həqiqətə başqalarından daha yaxın olacaq. Şeylərin sayı məsələsi də belədi. Güldanda ya 5 dənə gül var, ya da yoxdu. Hərəkət də belədi. Maşın ya hərəkətdədi, ya da sükunətdə. downloaded from KitabYurdu.org
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|