Downloaded from KitabYurdu org
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
244
birləşməsidi. Başqa sözlə, bu inancı dərhal silib atmaq, ona inanmaqdan vaz keçmək lazımdı. Bütün fikir və inanclarımızı beləcə bir-bir nəzərdən keçirməliyik. Kitabları da həmçinin. Yum bunun səbəbini belə açıqlayır: “Əlimizdə tutduğumuz kitaba baxıb özümüzə sual verməliyik: bu kitab böyüklük, say kimi konkret bilik ehtiva edirmi? Xeyr. Fakt və mövcudata dair təcrübi bir bilik ehtiva edirmi? Xeyr. Onda onu yandırın, çünki belə kitab boş sözçülük və yanılmalardan ibarətdi!» - Çox kəskin qoyub məsələni! - Amma bütün bunlardan kənarda, dünya mövcud olmağa davam edir, Sofi. Həmişəkindən daha canlı, daha təravətli. Yum şüurda fikirlərin hələ əmələ gəlmədiyi vaxtlara, uşaqların dünyanı qavramaq şəklinə qayıtmaq istəyir. İndiyədək nəzərdən keçirdiyimiz filosofların öz dünyalarına qapanaraq yaşadıqlarını, səni isə ən çox gerçək dünyanın maraqlandırdığını demişdin, elə deyilmi? - Bəli, təxminən elə demişdim. - Yum da eyni şeyi deyirdi. Amma gəl onun fikirlərinə bir az da yaxından baxaq. - Baxaq.
- Yum insanın iki cür qavrama tərzinin olduğunu deyirdi: təəssüratlar və fikirlər. «Təəssürat» xarici gerçəkliyin ani qavranılmasıdı. «Fikir» isə belə bir təəssüratı yenidən anmaqdı. - Bir neçə misal ver, zəhmət deyilsə. - Əgər isti sobaya əlini vurub yandırsan, o an səndə bir “təəssürat” yaranır. Qısa bir müddətdən sonra əlini yandırdığın yadına düşür. Yum buna “fikir” deyir. “Təəssüratla “fikir” arasında fərq təəssüratın onu xatırlayan fikirdən daha güclü, daha canlı olmasındadı. Hiss orijinal, fikir isə bunun inikası, yaxud xəfif təqlididi. Çünki “təəssürat” şüurdakı fikrin əsl səbəbidi. - Aydındı. - Bundan sonra Yum “təəssürat” və “fikrin” həm sadə, həm də mürəkkəb ola biləcəyini deyir. Lokkdan danışanda alma misalı downloaded from KitabYurdu.org
245
çəkmişdik. Almanın birbaşa qavranılması belə bir mürəkkəb təəssüratdı. Şüurdakı alma qavrayışı mürəkkəb fikirdi. - Sözünü kəsirəm, amma bu vacibdir ki? - Vacib? Necə belə sual verə bilərsən? Əlbəttə, vacibdi. Filosoflar zaman-zaman bir çox psevdoproblemlərlə məşğul olmuş ola bilərlər, amma bu, bizi mühakimə qurmaqdan çəkindirməməlidi. Yum Dekartla fikir prosesini lap başdan qurmaq lazım olduğu məsələsində həmfikir idi. - Yaxşı, sualımı geri götürürəm. - Oldu. Yumun vurğuladığı məsələ bəzən gerçəklikdə belə olmadığı halda “fikirləri ağlımızda birləşdirə bilməyimizdi; yanlış fikirlər, təbiətdə mövcud olmayan şeylər haqda fikirlər belə yaranır. Artıq mələklər misalını çəkmişik. Yadındadırsa, əvvəlki söhbətlərimizdə «qoysah»dan da söz açmışdıq. Mifologiyadakı qanadlı at Peqasos da buna misal ola bilər. Bütün bu misallarda şüurumuzun onu götürüb bununla, bunu götürüb onunla, qanadları bir təəssüratdan, atı başqa təəssüratdan götürüb bir-birilə istədiyi kimi birləşdirdiyini qəbul etməliyik. Bütün bu parçalar bir vaxtlar hiss edilib və “təəssürat” şəklində fikir teatrına daxil edilib. Şüur isə bunları istədiyi şəkildə götürüb birləşdirib, beləcə, saxta “fikirlər”, yaxud qavrayışlar yaradıb. - Başa düşdüm. Artıq bunun vacib olduğunu da başa düşürəm. - Əla! Yəni Yum hər bir anlayışı götürüb gerçəklikdə qarşılığının olub olmadığını araşdırırdı. «Bu fikir hansı təəssüratdan qaynaqlanır?”- deyə soruşurdu. Bu zaman hər şeydən əvvəl mürəkkəb bir anlayışın hansı “bəsit fikirlərin birləşməsi” olduğunu tapmalı idi. Beləcə, insan qavrayışını xırdalamaqdan ötrü bir üsul yaratmışdı. Məqsədi fikirlərimizə, anlayışlarımıza bir nizam gətirmək idi. - Yenə misal ver, zəhmət olmasa. - Yumun yaşadığı dövrdə “cənnət”, “Yeni Qüds” haqda fikirlər, bu fikirlərlə yaşayan insanlar çox idi. Yadındadırmı, Dekart “hər hansı bir şey insan ağlı üçün nə qədər aydındırsa, o şeyin gerçəklikdə mövcud olması ehtimalı da o qədər çoxdur”, - deyirdi. - Dediyim kimi, yaddaşım pis deyil. downloaded from KitabYurdu.org 246
- Bir az düşünsək, görərik ki, “cənnət” mürəkkəb anlayışdı. Yəni çoxlu sayda sadə fikirlərin birləşməsidi. “Cənnət” - “mirvari qapılar”, “qızıl yollar,” “mələklər” və sairlə doludu. Əslində “mirvari qapılar”, “qızıl yollar”, “mələklər” də mürəkkəb anlayışlardı və tərkib hissələrinə ayrıla bilər. Cənnət anlayışımızı “mirvari”, “qızıl”, “küçə”, “qapı”, “ağ geyim”, “qanad” kimi sadə anlayışlara ayırandan sonra özümüzə sual verə bilərik ki, bu bəsit təəssüratları yaşamışıq, ya yox. - Və buna “bəli” cavabı verərik. Amma biz bütün bu “sadə təəssüratları” götürüb xəyali bir şey yaradacaq qədər birləşdirmişik. - Haqlısan, bəli. Biz insanların ən yaxşı etdikləri işlərdən biri xəyal qurmaq və kəsib yapışdırmaqdı! Lakin Yumun xüsusi vurğuladığı məqam bütün bu xəyali şeyləri əmələ gətirən elementlərin bu və ya digər şəkildə şüurumuza “sadə təəssüratlar” şəklində girməsidi. Ömründə “qızıl” görməmiş adam qızıl yollar xəyalı da qurmaz. - Yum çox ağıllı adam olub. Bəs Tanrının mövcudluğuna dair açıq- aydın fikri olduğunu deyən Dekart necə olsun? - Yum bu məsələyə də münasibət bildirib. Tanrını sonsuz “ağıllı, müdrik və yaxşı varlıq” saydığımızı əsas götürsək, Tanrının bu üç xüsusiyyətin birləşdiyi “mürəkkəb fikir” olduğunu deyə bilərik. Ağıl, müdriklik, yaxşılıq kimi xüsusiyyətləri heç vaxt yaşamasaydıq, belə bir Tanrı anlayışımız da olmazdı. Tanrını “sərt, amma ədalətli Ata” kimi görürük. Bu da “sərtlik”, “ədalət” və “ata”dan əmələ gələn birləşmiş bir anlayışdı. Yumdan sonra yaşamış bir çox din tənqidçilərinin fikrincə, bu, uşaq vaxtı öz atamızı qavramağımıza bənzəyir. Ata fikrinin “cənnətdəki ata” fikrinə gətirib çıxardığı deyilib. - Ola bilsin ki, bu doğrudu. Amma mən Tanrının məhz insan olmalı olduğunu qəbul etmirəm. Anam bəzən bərabərlik naminə Tanrıya, Tanrıça deyir. - Hər halda Yum hiss üzvlərilə müşahidəsi mümkün olmayan hər cür fikir və anlayışa qarşı çıxırdı. Onun məqsədi “metafizik düşüncəyə hakim olan, onu nüfuzdan salan bütün bu mənasız boşboğazlığı aradan downloaded from KitabYurdu.org
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|