E. A. MƏMMƏdova

 
219
dəyişməsinin proqnozu, sugötürmənin səmərələş-dirilməsi və yeraltı 
suların çirklənmə  və tükənmədən mühafizəsi üzrə  tədbirlərin 
işlənməsi ümumi halda özündə aşağıdakıları birləşdirir: 
-istismar prosesində yeraltı suların hidrodinamik və 
hidrokimyəvi rejiminin dəyişməsi qanunauyğunluqlarının müəyyən 
edilməsi; 
-yeraltı suların istismar ehtiyatının miqdarca qiymət-
ləndirilməsi və istismar prosesində onun dəyişməsinin proqnozu; 
-zaman etibarilə dəyişməsi daxil olmaqla sərhəd şərtlərinin və 
hesabi hidrogeoloji parametrlərin dəqiqləşdirilməsi; 
-yeraltı suların keyfiyyətinin dəyişməsi səbəblərinin və 
mənbələrinin dəqiqləşdirilməsi; 
-yeraltı  və yerüstü suların qarşılıqlı  təsiri qanunauy-
ğunluqlarının və istismar prosesində onların dəyişməsinin müəyyən 
edilməsi;  
-yeraltı suların istismarının təbii mühitin digər kompo-
nentlərinə təsirinin qiymətləndirilməsi; 
-yeraltı suların istismar ehtiyatının yenidən qiymətlən-
dirilməsi (gələcəkdə onların keyfiyyətinin mümkün dəyişməsinin 
proqnozu və sugötürücünün ətraf mühitə təsiri daxil olmaqla); təsdiq 
olunmamış ehtiyata malik sugötürücülərdə istismar ehtiya-tının 
qiymətləndirilməsi; 
-sugötürmənin miqdarının və rejiminin, o cümlədən sugö-
türücü qurğuların sxemlərinin optimallaşdırılması. 
İçməli  yeraltı    su    yataqlarının  və onların  sugötürücü  
sahələrinin  monitorinqi  haqqında  «Su  təchizatı    və  meliorativ  
hidrogeologiya»   (23)  kursunda  daha  ətraflı  məlumat  verilir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
220
O  n     i  k  i  n  c  i      f   ə   s  i  l 
 
LABORATOR  HİDROGEOLOJİ  TƏDQİQATLAR 
 
12.1. Süxurların  sululuq-,  fiziki-  və  süzülmə  xassələrinin  
öyrənilməsinin  laborator  üsulları 
 
 
Laborator  hidrogeoloji  tədqiqatlarda  mürəkkəb  üçfazalı  
süxur - su - qaz  sistemi  tədqiq  olunur.  Bu  sistemin  göstəriciləri  
və  keyfiyyəti  onu  təşkil  edən  fazaların  bir – biri   ilə  qarşılıqlı  
münasibətindən  və    xarici    təbii  və    süni    amillərin  təsirindən  
asılıdır.  Öyrənilən  süxurların  tipindən  asılı  olaraq,  laborato-riya  
tədqiqatları  bütövlükdə  sistemin  və  onun  ayrı – ayrı  fazalarının   
keyfiyyətini  xarakterizə  edən  parametr  və  göstə-riciləri  kompleks  
öyrənməklə  bərabər,  həm  də  ayrı – ayrı  fazalarının   keyfiyyətini  
tədqiq  edə  bilər.  Məsələn,  tikinti  məqsədilə  bərk  süxurların  (sal 
və    yarımsal)  yayıldığı  rayonlarda  aparılan  tədqiqat  zamanı  
süxurların  fiziki – mexaniki  xüsusiyyətləri  (su - fiziki  və  süzülmə  
göstəriciləri  nəzərə  alınmadan),  yeraltı  su  yatağının  kəşfiyyatı  və  
geoloji – sənaye  baxımından  qiymətləndirilməsi  zamanı    isə   
sistemin  süzülmə    keyfiyyəti  (süxurların fiziki - mexaniki  
xüsusiyyətləri  nəzərə  alınmadan )  öyrənilir.  Əgər  əlaqəsiz  dənəli  
və  yum-  şaq,  əlaqəli  süxurlar  laborator  tədqiq  olunarsa,  onda  
tədqiqatın  məqsədindən  asılı  olmayaraq,  süxurların  fiziki - 
mexaniki  və  su - fiziki   xüsusiyyətləri,  o  cümlədən  sistemin  ayrı 
- ayrı    fazalarının  keyfiyyəti  və  göstəriciləri  (fiziki  xassələri,  
yeraltı  suların  kimyəvi  və  qaz  tərkibi,  bərk  faza-ların  fiziki – 
mexaniki xüsusiyyətləri  və  s.)  öyrənilməlidir. 
Beləliklə,  süxurların  fiziki - mexaniki  və  su - fiziki   
xüsusiyyətləri,  suların  və  onların  yerləşdiyi  süxurların  fiziki - 
kimyəvi  göstəriciləri  arasındakı    qarşılıqlı    əlaqə  su – süxur  
sisteminin kompleks  öyrənilməsini  tələb  edir. 
Süxurun  sululuq  və  süzülmə  xassələrinin  (nəmlik,  nəmlik  
tutumu,  suvericilik,  nəmlik  çatışmamazlığı,  kapillyar  qalxma,  
sukeçiricilik,  səviyyəkeçiricilik  və  s.)  laborator  tədqiqi  zamanı,  

---

 
221
eyni  zamanda,  onlarla  sıx  əlaqədə    olan    və  hidrogeoloji  
parametrlərin  hesablanmasında  istifadə  olunan  bəzi  digər  su – 
mexaniki  xüsusiyyətləri  (məsaməlik,  qranulo-metrik  tərkib,  sıxlıq,  
sıxılma  və  s.)  də  öyrənilir.   
Məsaməlik  və   qranulometrik  tərkib  süxurların  süzülmə  
xassəsini  xarakterizə  edən   əsas  göstəricilərdir. 
Məsaməlik  -  məsamələrin  həcminin   
V
m
  süxurun  ümumi  
həcminə  
0
V
    (
0
V
V
n
m
=
)        və  ya  onun  skeletinin   həcminə  
(gətirilmiş  məsaməlik  əmsalı  
n
n
−
=
1
ε
 )  olan  nisbəti  ilə  ifadə  
olunur.  Adətən  məsaməliyin  üç  növünü  ayırırlar:  ümumi  (
n)  ,  
açıq  (
n
0
)  və  fəal  (dinamik )  ( 
n
d
)  (5,  12,  29) . 
Ümumi  məsaməlik   süxurda  olan  bütün  boşluqların  həcmi,  
açıq  məsaməlik  -  öz   aralarında  bir - biri  ilə  birləşən  boşluqların  
həcmi,  
fəal  məsaməlik   - suyun  sərbəst  hərəkəti  baş    verən  
boşluqların  həcmidir. 
Laboratoriya  şəraitində    məsaməliyi  hesablama  üsulu  ilə  
(süxurların sıxlığı  
ρ
  və  həcm  kütələsinin 
γ
 təyininə  görə)  və  
nümunələr  üzərində  aparılan  xüsusi  təcrübələrlə    təyin  edirlər  
(12,  28,  29). 
 Hesablama  yolu  ilə  məsaməlik  əmsalı  aşağıdakı  düsturla  
təyin  olunur: 
 
ρ
γ
ρ
s
n
−
=
,                                        (40) 
 
və  ya  :   
)
1
(
)
1
(
n
n
W
W
n
+
−
+
=
ρ
γ
ρ
   ,                                   (41) 
 
burada:
  W
n
     və   
s
γ
  -  uyğun  olaraq,  süxurun  çəki  nəmliyi  və  
skeletin  həcm  kütləsidir.   
W
n
 ,
ρ
,  
γ
  və  
s
γ
    laboratoriya  üsulu  

---