Ə liyev İlham Yaylaqalı oğlu 1968-ci il aprel ayının

İllıa m  Əliyev
dafiəsi  və  himayəsi  altına  götürmək  vəzifəsi 
qoyulmuşdu.
8  may  1918-ci  ildə 
1-ci  ordu  korpusu- 
nun  komandiri,  ge- 
neral  Kazım  Qara- 
bəkir  paşa  Güm- 
rünü  (Aleksandro- 
polu)  tutmaq  əmri 
aldı.  10  may  1918- 
ci  ildə  türk  qoşun- 
ları  Arpaçayı  keç- 
dilər,  şimaldan  və 
cənubdan 
Güm- 
rüyə  yaxınlaşmağa 
başladılar  və  mayın  15-də  günün  sonuna  yaxın 
türk  qoşunları  şəhəri  tutdular.  Türk  qoşunlarının 
irəliləməsi  daşnaklar  arasına  vəlvələ  salmışdı. 
Amma  Türkiyəyə  olunan  xarici  müdaxilə  Türk 
ordusunun  Ermənistanın  içərilərinə  doğru  irəliləmə- 
sinin  qarşsım  aldı.  Bundan  istifadə  edən  ermənilər 
azərbaycanlılara  qarşı  geniş  miqyaslı  soyqırıma 
başladılar. 
1918-ci  ilin  noyabrında  Cənub-Qərbi 
Qafqazın  müsəlman  əhalisi  daşnak  qırğınla- 
rından  xilas  olmaq  üçün  kömək  məqsədilə  ilk 
dəfə  olaraq  Osmanlı  imperiyasına  üz  tutdu. 
Məğlub  edilmiş  Osmanlı  imperiyası 
isə 
öz 
xalqına  və  qardaşlarına  -  İrəvan  quberniyasının 
-------------------------------------- 
80
  ------------------------------------
Qafqazda imperiyalar və erməniforin Azərbaycan ərazilərinə köçüriilttwsi
azəri türklərinə  bu  köməyi  göstərmək iqtidarında 
deyildi.
Artıq  1918-ci  il  noyabrın  4-də  “Türkiyə  ilə 
həmsərhəd  qəzalara  köçmüş”  İrəvan  quber- 
niyası  müsəlmanlarının  nümayəndələri  Bakıya 
gəlmişdilər  ki,  özlərinin  faciəli  vəziyyətləri  haq- 
qında  məlumat  versinlər.  Türk  qoşunlarının  kö- 
çürülməsi  başlamışdı,  lakin  qoşunlar  hissə- 
hissə  çıxırdılar.  Buna  baxmayaraq,  müsəlman- 
ların  nümayəndə  heyəti  Azərbaycana  müraciət 
etməyi  və  qırğının  qarşısını  almağa  kömək  istə- 
məyi 
özlərinin 
borcu  hesab  etdilər.  Bununla  əla- 
qədar  olaraq  “Azərbaycan”  qəzeti  4  noyabr 
1918-ci  ildə  yazırdı:  “Bütün  Zaqafqaziyada  er- 
məni-müsəlman  münasibətlərinin  qurbanı 
olmuş  İrəvan  müsəlmanlarmın  səsini  bütün 
Azərbaycan  xalqı  eşitməlidir.  İrəvan  quberni- 
yasının  sağ  qalmış  müsəlman  əhalisinin 
məhv olmaqdan  xilas etmək  üçün  hər şey et- 
məliyik,  bu,  bizim  vətəndaşlıq  borcumuz- 
dur”.
Maraqlıdır 
ki, 
o  zaman 
ABŞ-dakı  erməni  lob- 
bisi  inadkarlıqla  Ermənistan  mandatı  almaq 
istəyirdi.  Bu  məqsəd  qabarıq  sürətdə  Qafqazda 
ingilis-amerikan  siyasətində  həyata  keçirilirdi. 
1918-ci  il  noyabrın  28-də  hərbi  komitənin  icla- 
sında  Lloyd  Corc  və  Kerzon  Ermənistan  və 
Konstantinopolun  Amerikanın 
iradəsi  altına
81

---

ilham  Əliyev
verilməsi  haqqında fikir irəli  sürdülər.  Bu  fikirlərə 
tərəfdar  olan  Vilson  da  qeyd  edirdi  ki,  “Ermə- 
nistan  özü  bir  tərəfdən  türklərə, 
digər 
tərəfdən  isə  bolşeviklərə  qarşı  müqavimət 
göstərə  bilməz”.  (  L.  Djordj.  Pravda  o  m irnıx 
pereqovorax,  t.  II,  M.,  1957.  s.  389.)
Bu  ölkələrin  başçılarının  belə  mövqeyi  er- 
mənilərin  iştahını  daha  da  qıcıqlandırır,  orılarda 
belə  illüziya  yaradırdı  ki,  hər  şeyə  izin  verilir. 
Onlar  şura  iclasında  daşnaklar  “dənizdən-də- 
nizə  böyük  Ermənistan”  yaratmaq  iddialarını 
açıq  sürətdə  bildirdilər.  Ermənistanın  bu  siyasəti 
Sovet  İttifaqı  zamanı  da  davam  etmişdir.  1947- 
ci  ilin  dekabr  ayının  23-də  SSRİ  Nazirlər  Soveti 
«Ermənstan  SSR-dən  kolxozçuların  və  başqa 
azərbaycanlı  əhalinin  Azərbaycan  SSR-nin  Kür- 
Araz  ovalığına  köçürülməsi  haqqında»  4083 
saylı  qərar  qəbul  etmişdir.  Həmin  qərarın  birinci 
bəndinə görə  1948-ci  ildə  10  min  nəfər,  1949-cu 
ildə  40  min  nəfər  və  1950-ci  ildə  50  min  nəfər 
azərbaycanlı  köçürülməli  idi.  Lakin  1948-1952- 
ci  illər  ərzində  Ermənistan  SSR-nin  183  kəndi 
boşaldılaraq  144654  nəfər  azəri  türkü  sürgün 
olunmuşdur.
Onların  da  əksəriyyəti  dağlıq  şəraitdən  bir- 
başa  aran  zonasına  köçürüldüyünə  görə,  iqlimə 
adaptasiya  ola  bilməmiş  və  məhv  olmuşdur. 
Çox  maraqlıdır  ki,  bu  insanların  qırılacağı  ba- 
-------------------------------  82  ------------------------------
Qafqazda imperiyalar va ermənilərin Azjrbaycan ərazilərina köçürülməsi
rədə  azəri  türklərinin  fikirləri  Ermənistan  SSR- 
nin  daxili  işlər naziri,  general-mayor Qriqoryanm 
3  may  1948-ci  ildə  SSRİ  DİN-ə  göndərdiyi 
«Azərbaycan  SSR-yə  köçürüləcək  Ermənstanın 
azərbaycanlı  əhalisinin  əhval-ruhiyyəsi  haqqın- 
dakı»  01/3745  saylı  məxfi  arayışında  göstərilsə- 
də,  Moskva  bunu  qulaqardına  vurmuşdur.  Məxfi 
arayışda  deyilir:  «Sisyan  rayonunun  Comərclli 
kəndində yaşayan  Cəlal  Qurbanov  həmkəndlilə- 
rinə  demişdir:  ...  Çoxları  bilmir  ki,  Azərbay- 
canda  necə  istilər  olur.  1918-ci  ildə  biz  Er- 
mənistandan  Naxçıvana  qaçmışdıq.  O  za- 
m an  biz  14  nəfər  idik.  İki  ildən  sonra  3  nəfər 
qaldıq.  Qalan  11  nəfər  istidən  və  xəstəlikdən 
öldü.  Aran  zonası  Naxçıvanla  müqayisədə 
daha dəhşətlidir.  Biz çox itki  verəcəyik».
83

---

İllıa m   Əliyev
Azərbaycanlıların  Ermənistandakı  tarixi  də- 
də-baba  yurdlarından  deportasiya  olunması 
əvəzinə  isə  Yunanıstan,  Suriya,  Livan,  Bolqarıs- 
tan,  İran,  Rumıniya,  ABŞ,  Fransa,  Fələstin  və 
Misirdən  95400  nəfər  erməni  köçürülmüşdür. 
Bunlar  tarixi  faktlardır  və  danılması  da  mümkün 
deyildir.
Ermənistan  SSR  ərazisində  sonuncu  de- 
portasiya  isə  1988-89-cu  illərdə  həyata  keçiril- 
mişdir.  Əsrlərlə  öz  tarixi  torpaqlarında  yaşamış 
250  mindən  çox  azəri  türkü,  hal-hazırda  Ermə- 
nistan 
Respublikasında 
hakimiyyətdə 
olan 
«Daşnaksütyun»  partiyasının  (dünyada  yeganə 
partiyadır  ki,  onun  nizamnaməsində  terror  rəs- 
mən  qəbul  edilmişdir)  rəhbərliyi  altında  həmin 
ərazilərdən  zorla  deportasiya  edilmişdir.  Depor- 
tasiya  zamanı  225  nəfər  qətlə  yetirilmiş,  300 
nəfər  müxtəlif  bədən  xəsarətləri  almış,  2000-ə 
yaxın  azərbaycanlı  türklərinin  yaşadıqları  kənd- 
lər  boşaldılmış,  azərbaycanlılara  məxsus  tarix- 
mədəni  abidələr  və  qəbiristanlıqlar  dağıdılmış, 
tarixi-coğrafi  adlar dəyişdirilmiş,  insanların  mülk- 
ləri  və  şəxsi  əşyaları  əvəzsiz  mənimsənilmişdir. 
Ermənilər  bu  insana  yaraşmayan  hərəkətləri 
etməklə  aşağıdakı  beynəlxalq  sənədləprin  müd- 
dəalarını  kobudluqla  pozmuşlar:  BMT Nizamna- 
məsi;  «İnsan  Hüquqlarının  Ümumi  Bəyanna- 
məsi»  (1948);  «İnsan  hüquq və azadlıqlarının 
------------------------------   84  ------------------------------
Qafqazda imperiyalar və ermənilərin Azərbaycan srazilərinə köçürttlməsi
müdafiəsi  haqqında»  Avropa  Konvensiyası 
(1950);  Mülki  və  siyasi  hüquqlar  haqqında» 
Beynəlxalq  Pakt  (1966);  «Dini  əqidə  əsa- 
smda  diskriminasiya  və  dözülməzliyin  bütün 
formalarının  ləğv edilməsi  haqqında»  Bəyan- 
namə  (1986);  «Hərbi  cinayətlər və  bəşəriyyət 
əlehinə  olan  müddət  tarixinin  tətbiq  edil- 
məməsi  haqqında»  Konvensiya  (1968) və s.

---