Ə liyev İlham Yaylaqalı oğlu 1968-ci il aprel ayının

I llıam  Əliyev
Xocavənd  adlandırılır.  Əsgəran  və  Hadrut  ra- 
yonları  ləğv edilir,  Xocalı  şəhəri  mərkəz olmaqla 
Xocalı  rayonu  yaradılır.  Ləğv  edilmiş  Əsgəran 
rayonunun  ərazisi  Xocalı  rayonunun  tərkibinə, 
Hadrut  rayonunun  ərazisi  isə Xocavənd  rayonu- 
nun tərkibinə verilir.
1990-Cİ İL  STASTİKASI- DAĞLIQ  QARABAĞ
Ərazi  - 4388 kv.km 
Ə h a li-  189085 
Ermənilər -  145450 (76,9%) 
Azərbaycanlılar - 40688  (21,5%)
R uslar-  1922(1% )
Digər xalqlar -  1025 (0,6%)
Qafqazda imperiyalar və ernıənilərin Azərbaycan əraziləritıə köçürülməsi
DAĞLIQ  QARABAĞ ƏTRAFINDAKI 
RAYONLAR  VƏ ONLARINİŞĞAL  TARİXİ
Şuşa- 9 may  1992-ci  ii,  əhalisi 
65000
Laçın -  18 may  1992 -  ci il əhalisi 
71000
Kəlbəcər -  2 aprel  1993 - ci il,  əhalisi 
74000
Ağdam -  23 iyul  1993 - ci il, əhalisi 
165000
Füzuli - 23 avqust  1993 - ci il,  əhalisi 
146000
Cəbrayıl -  23 avqust  1993 - ci il, əhalisi  66000
Qubadlı -  31  avqust  1993 - ci  il,  əhalisi 
37900
Zəngilan -  29 oktyabr 1993 - ci il,  əhalisi  39500

---

İllta m  Əliyev
TƏCAVÜZLƏRİN  QURBANLARI
Ö lə n lə r- 20.000 
Ə lillə r- 50.000 
İtkinlər - 4866
ƏSİR  VƏ  GİROVLAR
Rəsmi 
məlumatlara 
görə, 
ermənilərin 
Azərbaycan  torpaqlarını  işğalı  zamanı  4043 
azərbaycanlı  itkin  düşmüş,  1400  nəfər  əsir  və 
girov  götürülmüşdür.  Araşdırmalar  nəticəsində 
məlum  olmuşdur ki,  itkin  düşmüş şəxs  kimi  qey- 
diyyata  alınmış  13  nəfərin  Ermənistan  silahlı 
qüvvələri  tərəfindən  işğal  olunmuş  ərazilərdə 
sağ-salamat  qalması  və  əsir  və  girov  götürül- 
-------------------------------  98  ------------------------------
Çafqazda imperiya/ar və ermənilərin Azarbaycan ərazilərinə köçiirülməsi
məsi  müəyyənləşib.  Həmcinin,  itkin  düşmüş 
şəxslərlə  bağlı  aparılmış  axtarış-araşdırma  təd- 
birlərinin  nəticəsi  olaraq  30  şəxs  barədə  ümu- 
miləşdirilmiş  arayışlar  tərtib  edilib.  Dövlət  Ko- 
missiyası  və  BQXK-də  itkin  düşmüş  şəxs  kimi 
qeydiyyata  alınmış  şəxslərlə  bağlı  mövcud  olan 
siyahılar  arasında  dəqiqləşmənin  aparılması  və 
fərqin  aradan  qaldırılması  istiqamətində  işlər da- 
vam  etdirilib.  Araşdırma  zamanı  18  nəfərin 
döyüşlərin  gedişində  itkin  düşməsi  faktı  da  aş- 
kar  edilərək  Azərbaycan  Respublikası  Dövlət 
Komissiyasında  qeydiyyata  alınıb  və  adları  mü- 
vafiq  siyahıya  salınıb.
DAĞINTILAR  VƏ ZƏRƏRLƏR
Evlər -   150.000 
İctimai  b in a la r-7.000 
Məktəblər - 693 
Uşaq bağçaları - 855 
Səhiyyə müəssisələri - 
Kitabxanalar - 927 
Məbədlər - 44 
Məscidlər - 9 
Tarixi yerlər - 9 
Tarixi abidə və muzeylər - 464 
M u z e y -40.000
Sənaye və kənd təsərrüfatı  müəssisələri -  6.000 
Avtomobil yolları -  8.000 km
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
9 9
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

---

İllta m  Əliyev
Körpülər -  160
Su  kəmərləri - 2300  km
Qaz  kəmərləri 2000  km
Elektrik xətləri -  15.  000 km
Meşələr -  280.000 ha
Əkin  sahəsi -   1000000 ha
Suvarma  sistemləri -  1200 km
Ümumi zərər 60 milyard ABŞ dolları qədər
təxmin edilir.
DAĞLIQ QARABAĞIN TƏBİƏTİ
Dağlıq  Qarabağın  təbiəti çox zəngindir.
İqlimi  -  mülayim-isti,  dağ-tundra,  yayı  müla- 
yim  keçən  iqlim,  qışı  soyuq  və  quraq  keçən 
iqlim.
Temperatur - yazda  5-10  dərəcə,  yayda  20- 
30  dərəcə,  payızda  -2-8  dərəcə,  qışda  -10-5  də- 
rəcə.
Coğrafiyası  -  adından  bəlli  olduğu  kimi,  əsa- 
sən,  dağlıq  ərazidə  yerləşir.  Ən  hündür  nöqtə- 
ləri:  Murovdağ,  Bovurxan  dağı,  Vəngli,  Məryəm- 
dağ,  Cıdır düzü  və  Kirs.
Qafqaida imperiyalar və ernıənilərin Azərbaycaıı ərazilərinə köçürülməsi
İRƏVAN XANLIĞI
Azərbaycanın  qədim  şəhəri  olan  İrəvan  za- 
manın  keşməkeşli  dövrlərini  yaşamışdır.  Elə 
İrəvan  xanlığının  əsasını  1746-cı  ildə  qoyan  Mir 
Mehdi  xanın  hakimiyyəti  heç  də  sakit  keçməyib. 
Ağı  vadisinin  və  Göycə  gölünün  ətarfında  qu- 
rulan  İrəvan  xanlığı,  çox  keçmir  ki,  bölgənin  bö- 
yük  iqtisadi  və  siyasi  qüdrətə  malik  xanlığına 
çevrilir.  Məhz  bu  da  Gürcüstan,  Rusiya  və  er- 
məni  məliklərinin  ciddi  narahatlığına  səbəb  olur- 
du.  Narahatlıq  keçirən  bu  qüvvələr  İrəvan  xan-

---

İ ilıum  Əliyev
lığını  zəiflətmək  üçün  hər  cür  təxribatlardan, 
eləcə  də,  yeri  gələndə,  xanlığı  işğal  etmək  ar- 
zusu  ilə  bölgəyə  hücumlar  etməkdən  çəkinmir- 
dilər.  Amma  bütün  hallarda  Mir Mehdi xan  qətiy- 
yət  göstərir  və  birləşmiş  düşmən  qüvvələrini 
yerlərində  oturmağa  müvəffəq  olurdu.  Yüksək 
hərbi,  siyasi  təcrübəyə  malik  Mir  Mehdi  xan  İrə- 
vanı  möhkəmləndirmək  üçürı  geniş  məhəllələr 
yaratmış,  keçilməz qalalar tikdirmişdir.  O dövrün 
məlumatlarına  görə  xan  İrəvanda  20-yə  yaxın 
məhəllə  yaratmışdır.  Bu  məhəllələri  isə  naiblər 
idarə  edirdilər.  Onlar  məhəllələrin  inkişafına, 
əhalinin  yaşayışlarının  təminatına  xüsusi  diqqət 
yetirirdilər.  İrəvan  xanlığının  mərkəzi  hərtərəfti 
sıldırım  qayalarla  əhatə  olunmasına  və  bununla 
paralel  olaraq  Azərbaycan  xanüqları  ilə,  xüsusi 
ilə  də,  Şəki,  Quba  xanlıqları  ilə  dostluq  əlaqələri 
qurmuş  düşmənə  qarşı  birgə  müharibə  apar- 
maq  haqqında  birgə  hərbi  razılaşma  əldə  etmiş- 
dir.  Sonradan  İrəvan  xanı  olan  Huseynəli  xan 
Osman  sultanı  ilə  əlaqələr  quraraq  İrəvan 
xanlığı  ilə  Osmanlı  imperiyasının  şəhərləri  ara- 
sında  iqtisadi-ticarət  əlaqələrinin  qurulmasına 
nail  olmuşdur.  Təəssüf ki,  xanlıqda  baş  qaldıran 
daxili  çəkişmələr  Hüseynəli  Xanın  Xanlıqla  bağlı 
geniş  planlarının  həyata  keçirilməsinə  problem- 
lər yaratmışdır.  Daxili  çəkişmələrdən  yararlanan 
erməni  məlikləri  də  xanlıq  üçün  təhlükə  mən-
102
Qafqazda imperiyalar və erm m ilərin Azərbaycan arazilərinə köçüriilmasi
bəyi  olan  hücumlar  təşkil  etmişlər.  Xüsusilə  də, 
ermənilər  gürcülərdən  İrəvan  xanlığına  qarşı 
birgə  mübarizədə  istifadə etməyə  çalışmışlar.
İrəvan  xanlığının  ərazisində  ermənilərin 
əsas  dini  mərkəzlərindən  biri  -   Eçmiədzin  mo- 
nastırı  (Üçkilsə)  yerləşmişdir.  Eçmiədzin  kilsəsi 
İrəvan  xanlığında  çox  pozucu  rol  oynamışdıır. 
Regionda  bu  kilsə  azərbaycanlılara  qarşı  düş- 
mən  mövqe  tutmuş  “beşinci  kolonna”  rolurıu 
oynamışdır.  XVII  əsrin  60-cı  illərindən  başla- 
yaraq  Eçmiədzin  kilsəsinin  katolikosları  daim 
Rusiya  imperiyasına  müraciət  edərək  Azərbay- 
can  torpaqlarında  erməni  dövlətinin  yaranma- 
sına  yardım  etməyi  xahiş  edirdilər.  Erməni  kato- 
likosları  özlərini  humanist  mövqeli  tərəf  kirni 
göstərərək  vaxtaşırı  İrəvan  xanlığına  hücumlar 
təşkil  edib,  qarətlər,  yanğınlar  törədən  Kartli- 
Kaxetiya  çarlığı  ilə  İrəvan  xanlığı  arasında  vasi- 
təçilik  etməyə  çalışıblar.  Məkrli  məqsədləri  clə 
hər iki  tərəfdə ermənilərin  sakit yaşayışını və xa- 
rici  ölkələrdən  köçürülməsini  təmin  etməkdən 
ibarət  olub.  Müəyyən  hallarda  çarlığa  təlimatlar 
və  satqınlıqları  hesabına  Karte-Kaxetiya  çar- 
lığının  İrəvan  xanlığına  hücum  etməsinə  nail  ol- 
muşlar.  Məhz  1780-ci  ildə  Karte-Kaxetiya  çarlı- 
ğının  İrəvan  xanlığına  hücum  etməsində  erməni 
kilsəsinin  xüsusi  rolu  olmuşdur.  Nəticədə,  İrəva- 
nın  məhv  edilməsinin  qarşısını  almaq  üçün  xan-
103

---