Ə liyev İlham Yaylaqalı oğlu 1968-ci il aprel ayının

İlham  Əliyev
lığın  Karte-Kaxetiyada  siyasi  asılılıqda  olmasına 
razılıq  verməklə  yanaşı,  hər  il  çarlığa  vergi  ver- 
məyə  vəd  verilmlşdir.  Yalnız  Osmanlı  imperiya- 
sının  yardımından  sonra  düşmənə  çevrilən  qon- 
şular İrəvan  üzərində  iddialarından  əl  çəkmişlər. 
Bundan  sonra  Irəvan  xanlığı  əvvəlki  iqtisadi 
qüdrətini  bərpa  edə  bilmişdir.  İrəvan  xanlığında 
yaranan  sakitlik  bir  qədər  sonra  İran  şahlarının 
xanlığa  olan  hücumları  ilə  pozulmuşdur.  1795-ci 
ildə  Ağa  Məhəmməd  xan  Qacar  İrəvan  xan- 
lığına  hücum  edərək Mirmehdi xanın  nəvəsi  Mə- 
həmməd  xanı  hakimiyyətdən  devirərək  onun 
yerinə  Əliqulu  xanı  İrəvan  xanı  təyin  etmişdir. 
Amma  Əliqulu  xanın  da  hakimiyyəti  uzun 
çəkməmişdir.  1979-cu  ildə Ağa  Məhəmməd  xan 
Qacarın  öldürülməsindən  sonra  Məhəmməd 
xan  Əliqulu  xanı  devirərək  İrəvanda  hakimiyyəti 
ələ  almışdır.O  dövrün  tarixi  sənədiərinə  əsasən, 
demək  olar  ki,  İrəvan  xanlığında  yaşayan  əha- 
linin  90  faizi  azərbaycanlılar,10  faizini  isə  er- 
məni,  gürcü  və  digər  xalqların  nümayəndələri 
təşkil  etmişlər.  1897-ci  ildə  Rusiya  imperiyasının 
Qafqazda,  eləcə  də,  İrəvanda  əhalinin  siyahıya 
alınması zamanı  əldə olunan  məlumatlarda  Qa- 
rabağda  əsasən  azərbaycanlıların  yaşadıqları 
təsdiq  olunub.  Belə  ki,  siyahıya  alınmaya  görə, 
xanlıqda  313  min  178  azərbaycanlı  11  min  317 
nəfəri  ermənilər  yaşamışdı.  1817-ci  və  1819-cu
104
Qafqazda imperiyalar və ernm tiforitı Azjrbayean ərazilərinə k ö ç iirä ln m i
illərdə  İrəvanda  olmuş  ingilis  arxeoloqu  və  səy- 
yahı  Robert  Kerr  Ports  yazırdı  ki,  İrəvan  xanlıği- 
nın  uzunluğu  200  rnil,  eni  isə  100  mildir.  Müasir 
erməni  tarixçisi  T.Akopyan  da  İrəvan  xanlığının 
əhalisinin  əsasən 
azərbaycamlardan  ibarət 
olduğunu  və  ərazisinin  24  min  kvadratmetr  ol- 
duğunu  yazırdı.  İrəvan  şəhəri  inzibati  cəhətdən 
3  məhəlləyə  bölünürdü:  şəhər  məhəlləsi,  Top- 
başı  məhəlləsi  və Dəmirbulaq  məhəlləsi.
İrəvan  xanlığında  türkdilli  azərbaycaniıların 
yerli  xalq  olması  sübuta  yetirilmiş  faktdır.  Bunu 
Qafqazın  ali  baş  komandanı  general  Paskeviç 
rəsmi  məlumatlarda  da  qeyd  etmişdir.  İrəvan 
qalasını  çox çətinliklə  alan  general  Paskeviç  İrə- 
van  xanlığında  əhalinin  milli  tərkibi  haqda  ver- 
diyi  məlumatda  burada  10  min  azərbaycanlı,  3 
min  erməni  ailəsirıin  yaşadığını  qeyd  etmişdir. 
ABŞ-dan  olan  professor Castin  Makkarti  Rusiya 
işğalına  -   1828-ci  ilə  qədər  İrəvan  xanlığı  əhali- 
sinin  80 faizinin  azərbaycanlı olduğunu göstərir.
S.Şopen  1828-1832-ci  illərə  qədər  İrəvan 
xanlığında  əhalinin  mütləq  çoxluğunu  müsəi- 
manların,  yəni  azərbaycanlıların  təşkil  etdiyini 
yazmışdır.  Onun  hesablamalarına  görə,  İrəvan 
əyalətində  16.075  ailə  (81.749  nəfər)  müsəl- 
man,  4.428  ailə  (25.151  nəfər)  isə  erməni  idi. 
Müsəlman  dedikdə  S.Şopen  azərbaycanlıları  və 
müsəlman  kürdləri  nəzərdə tutur.
105

---

İlham  Əliyev
QARABAĞ  XANLIĞI
18-ci  əsrin  ortala- 
rında  Azərbaycanın 
Qərbində  yaradılan 
qüdrətli 
xanlıqlar- 
dan  biri  də  Qarabağ 
xanlığı 
olmuşdur.
1748-ci  ildə  Pəna- 
həli  xan  Cavanşir 
tərəfindən  yaradılan 
Qarabağ 
xanlığı 
Kürlə  Araz  çayları 
arasında  yerləşmiş, 
ətrafı  sıldırım  keçil- 
məz  qayalar,  yaşıl 
meşələrlə  əhatə  olunmuşdur.  Pənahəli  xan 
Qarabağın  göz  oxşayan  səfalı  yerini  mərkəz 
seçərək,  orada  Qarabağın  qala  qapısı  hesab 
olunan  Şuşa  şəhərini  Qarabağın  paytaxtı  olaraq 
inşa  etdirirdi.  Qarabağ  xanlığının  ərazisində  də 
İrəvan  xanlığının  ərazisində  olduğu  kimi  Cavan- 
şir,  Otuzdilər,  Cəbirli,  İyirmi  dörd,  Baharlı,  Ziyad- 
oğullar  və  bu  kimi  məhəllələrin  tikilməsi  və 
onların  da  idarə  etməsini  naiblər  tərəfindən 
həyata  keçirilməsi  bu  ərazilərdə  türk  adət-ənə- 
nələrinin  və  idarəetmə  usulunun  dəyişməz oldu- 
ğunu göstərir.
106
Qafqazda imperiyaiar və erm anihrin Azarbaycan ərazilərinə köçürülməsi
Pənahəli  xanda  dərin  zəka,  yüksək  idarə- 
etmə  qabiliyyətinin  olması  və  hərbi  bilikləri  mü- 
kəmməl  şəkildə  mənimsəməsi  Qarabağın  si- 
yasi,  hərbi,  iqtisadi  qüdrətinin  artmasına  səbəb 
olmuşdur.  O,  müdrik  siyasət  yürüdərək  qonşu 
dövlətlərlə  dostluq  əlaqələri  qurmuşdur.  Bunun- 
la  yanaşı,  xan  düşmən  hücumlarından  ehtiyat 
edərək  Qarabağı,  xüsusi  ilə  də  paytaxt  Şuşa 
ərazisini  qalalarla,  istekam  sədlərlə  möhkəm- 
ləndirmişdir.  Məhz  Pənahəli xanın  göstərişi  əsa- 
sında  1748-ci  ildə  Barat,  1751-ci  ildə  Şahbulaq, 
1750-ci  ildə  isə  Şuşa  qalası  inşa  edilmişdir.  Bu 
dəfə  də  ermənilər  mərkli,  satqın,  xəyanətkar 
fəaliyyətlərini  davam  etdirməklə  möhkəmlən- 
məkdə  olan  Qarabağ  xanlığına  təhlükələr yarat- 
mağa  çalışırdılar.  Ermənilərin  satqınlığını,  xəya- 
nətini  bağışlamayan  Pənahəli  xan  onları  cəza- 
landırmaq  qərarına  gəlir.  Sarayda  məclis  quran 
Pənahəli xan  satqın  erməni  məliklərini ora  dəvət 
edir.  Xan  erməni  məliklərinin  xəyanətini  sübut 
etdikdən  sonra  onlardan  beşini  şəxsən  özü 
məhv  edir,qalanlarını  isə  ömürlük  həbsdə  sax- 
lanılması  üçün  Ərbədil  xanına  təhvil  verir.  Sa- 
rayda  keçirilən  məclisdə  erməni  məliklərini  zə- 
rərsizləşdirməsindən  sonra  ətrafdakı  ermənilər 
də  Pənahəli  xandan  qorxmağa,  onun  əmrlərinə 
tabe  olmağa  başlamışlar.  Məhz  bundan  sonra 
Pənahəli  xan  Qarabağın  ərazilərini  genişləndir-
--------------------------------------------------------------  
107
-------------------------------------------------------------

---