Ə liyev İlham Yaylaqalı oğlu 1968-ci il aprel ayının

İllta n t Əliyev
DAĞLIQ  QARABAĞI 
BEYNƏLMİLLİLƏŞDİRMƏYƏ EHTİYAC
Y O X İD İ
XX  əsrin  90-cı  illərinin  əvvələrində  hakimiy- 
yətdə  olan  Xalq  Cəbhəsi  Qarabağ  məsələsini 
beynəlmilliləşdirməklə  eyni  səhvi  təkrarlamış 
oldu.  Bununla  onlar Azərbaycana  ən  böyük  bəla 
gətirdilər.  Bu  günə  qədər  də  respublikamız  bu 
bəladan  qurtula  bilməyib.  Çox  təəssüflər  olsun 
ki,  bu  məsələ tarixçilərimizin  də diqqətindən  kə- 
narda  qalıb.  Biz  buraxdığımız  səhvlərdən  çıxat- 
madığımız  nəticələrin  bəlasına  düşmüşük.  Ru- 
siyanın  himayəsi  altında  erməni  dövlətinin  yara- 
dılması,  həmçinin,  ermənilərin  İran  və  Türkiyə- 
dən  Rusiyanın  işğal  etdiyi  torpaqlara  köçü- 
rülməsi  təsadüfi  hal  olmayıb.  Erməni-rus  müna- 
sibətlərinin  əsasını  rus  və  erməni  ədəbiyyatında 
təbliğ  edildiyi  kimi  yalnız  ticarət  əlaqələri  deyil, 
başlıca  olaraq  Şərqin  müsəlman  dövlətlərinə, 
xüsusilə,  Türkiyəyə,  XVIII  əsrdə  həm  də  Azər- 
baycana  qarşı  düşmənçilik  münasibəti  təşkil 
edirdi.  Səfəvilər  dövlətinin  zəifləməsindən  istifa- 
də  edən  Dəli  Pyotorun  1724-cü  ilin  noyabr  ayı- 
nın  10-da  ermənilərin  Azərbaycanın  Xəzər  də- 
nizi  sahillərində,  Dərbənd  və  Bakı,  həmçinin, 
Gilan,  Mazandaran  və  Goran  ərazilərində  məs- 
kunlaşmasını  rəsmiləşdirən  fərman  imzalayıb.
114
Bu  fərmana  görə  ermənilər  Rusiya  impe- 
riyasının  Cənubi  Qafqazadan  İran  körfəzinə  kimi 
geniş  əraziləri  ələ  keçirmək  planının  həyata 
keçirilməsində  "beşinci  qüvvə"  rolunu 
caqdılar. 
Bu 
planın  bir  his- 
səsi  kimi  Rusiya 
generalları 
Azərbaycan 
əhalisini,  hansı 
yolla  olursa-ol- 
sun, 
yaşadığı 
yerlərdən  didər- 
gin  salmaq  əmri 
almışdılar.  Lakin 
Rusiyanını 
Qafqazdakı 
hərbi 
uğursuzluqları 
onun  ermənilərin  planlı  məskunlaşdırılması  siya- 
sətini  bir müddətə dondurdu.  Onu  da  qeyd  edək 
ki,  Azərbaycan  tarixində özünə  qara  iz  buraxmış 
“Türkmənçay”  müqaviləsinin  nəticəsi  olaraq 
40000  erməni  Azərbaycanın  müxtəlif  ərazilə- 
rində  məskunlaşdırıldı.  1829-cu  ilin  “Ədirnə” sül- 
hünün  nəticələrinə  görə  isə,  Osmanlı  İmperiyası 
ərazilərində  yaşayan  90000  erməni  də  Azər- 
baycanda  yerləşdirildi.  Onlar  əsasən  Naxçıvan, 
İrəvan  və  Qarabağ  xanlıqlarında  məskunlaş- 
dırıldılar.  Məşhur  rus  diplomatı,  Rusiya  impe- 
riyasının  İranda  səfiri  olmuş  A.S.Qriboyedov
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1 1 5
_____________________________________________________________________
Qafqazda imperiyalar və erm anihrin Azərbaycan ərazihrinə köçürülməsi

---

İlham  Əliyev
ermənilərin  cənubi  Qafqaza  köçürülməsində 
aktiv  iştirak  etmişdir.  Məşhur  rus  diplomatı  və 
yazıçısı  A.S.Qriboyedov  yazırdı:  "Erməni  əhalisi 
əsasən  müsəlman  torpaq  sahiblərinin  ərazi- 
lərində  yerləşdirilirdi  və  onlar  yavaş-yavaş  mü- 
səlman  əhalisini  ərazilərdən  sıxışdırıb  çıxar- 
mağa  başlamışdılar.  Biz,  həmiçinin,  müsəlman 
əhalisini  düşdüyü  çətin  vəziyyətlə  barışdırmağa 
və  onları  inandırmağa  çalışmalıyıq  ki,  bu  çətin- 
liklər  uzun  sürməyəcək  və  ermənilər  müvəqqəti 
onlara  yaşamağa  icazə  verilən  ərazilərdə  daimi 
olaraq  qalmayacaqlar."  Rus  imperiyasının  ha- 
kim  dairələri  Cənubi  Qafqazda  yeritdikləri  müs- 
təmləkə  siyasətində  ermənilərə  çox  bel  bağla- 
yırdılar.  Amerika  alimi  Castin  Makkartinin yazıla- 
rında  Cənubi  Qafqazda,  daha  doğrusu,  Azər- 
baycanda  erməni  koloniyalarının  yaradılması 
haqqında  bunları  demişdir:  "1828  və  1920-ci 
illər  arasında  yerlərdə  əhalinin  demoqrafik  tər- 
kibini  ermənilərin  xeyirinə  dəyişmək  siyasəti 
nəticəsində  iki  milyondan  çox  müsəlman  məc- 
buri  olaraq  yaşadığı  ərazilərdən  sürgün  edilmiş 
və  yüz  minlərlə  insan  isə  qətlə  yetirişmişdir. 
Ruslar  iki  dəfə  1828  və  1854-cü  illərdə  Şərqi 
Anadoluya  hücum  etmiş,  lakin  hər  iki  halda  geri 
çəkilməyə  məcbur  olmuşlar.  Geri  çəkilərkən 
onlar  özləri  ilə  100000  ermənini  də  Qafqaza 
gətirmiş  və  yurdlarından  qovulmuş  və  məhv
116
Qafqazda imperiyalar və erntənihrin Azarbaycan ərazUərina köçürülməsi
edilmiş  türklərin  (azərbaycanlıların)  yerlərində 
yerləşdirmişdilər."  Onu  da  bildirmək  lazımdır  ki, 
1877-1878-ci  illər  müharibəsində,  ruslar  Q a rs- 
Ardağan  vilayətini  zəbt  etmiş,  müsəlmanları 
qovaraq  onların  yerində  70000  erməni  məs- 
kunlaşdırmışdılar.  1895-1896-cı  illərin  hadisələ- 
rində  isə  təxminən  60000  erməni  Qafqazda 
məskun  edilmişdir  və  birinci  dünya  müharibəsi 
illərində  miqrasiya  balanslı  şəkildə  davam  et- 
miş,  Şərqi  Anadoludan  olan  400000  erməni 
Qafqazın  400000 müsəlman  əhalisinə dəyişdiril- 
mişdir.  Amerikalı  alimin  isə,  göstərdiyi  rəqəm- 
lərə  görə,  1828  və  1920-ci  illər  arasında  Azər- 
baycana  560000  erməni  köçürülmüşdür.  Bu- 
nunla  da  Şərqi  Qafqazın  ruslar tərəfindən  işğalı 
nəticəsində  Azərbaycan  torpaqlarında  -   Araz 
çayının  şimalında  erməni  əhalisi  sürətlə  art- 
mağa  başladı.  Bununla  bağlı  diqqətəlayiq  bir 
faktı  da  Z.  Balayanın  özü  etiraf  etmişdir:  "Onun 
(Yerevanın)  əhalisi  başqa yerlərdən  gəlmələrdir. 
Əslində,  həqiqi  Yerevanlı  yoxdur".  Akademik  A.
İ.  İonisian  yazır  ki,  "Yerevan  şəhərinin  əhalisinin 
yalnız  dörddə  biri  ermənilərdir,  azərbaycanlılar 
burada  mütləq  üstünlük  təşkil  edir".  Rus  impe- 
ratoru  I  Nikolayın  21  mart  1828-ci  ildə  verdiyi 
fərmanına  görə  Azərbaycanın  Naxçıvan  və  İrə- 
van  xanlığı  ləğv  olunmuş,  onların  yerində  rus 
hakimləri  tərəfindən  idarə  olunan  "Erməni  ma-
117

---