Ə liyev İlham Yaylaqalı oğlu 1968-ci il aprel ayının

İllıa m   Əliyev
AZƏ RBA YCAN FEODAL PƏRAKƏNDƏLİYİ
Tarixşünaslıqda  Xanlıq  XVIII  əsrin  əvvəllə- 
rində  indiki  Azərbaycan  Respublikası,  Ermənis- 
tan  və  Cənubi  Azərbaycan  ərazisində  yaranmış 
m üstəqil  feodal  dövlətlərə  verilən  addır.  XIX  əs- 
rin  əvvəllərində  bu  xanlıqlar  mərhələ-mərhələ 
İran  dövləti  və  Rusiya  İmperiyası  tərəfindən  iş- 
ğal  edilib.
86
Azərbaycan ərazilərina köçiirülməsi
İŞĞAL EDİLƏN AZƏRBA YCAN XANLIQLAR/:
Bakı xanlığı 
Cavad  xanlığı 
Dərbənd  xanlığı 
Gəncə xanlığı 
İrəvan  xanlığı 
Talış xanlığı 
Naxçıvan xanlığı 
Qarabağ  xanlığı 
Quba xanlığı 
Şamaxı xanlığı 
Şəki xanlığı 
Şirvan  xanlığı

---

İllıam  Əliyev
TARİXİ AZƏRBA YCAN ƏRAZİSİ -  DAĞLIQ
QARABAĞ
Mcm*or<122C-1239)
yOnijJrS (
1223
-
1225
)
C»l#«(kM n Aısrtwjcaa 
yüÖ?iori (1^25-1231)
Quj} Orts xanterwm yürav- 
ttri (1288-1385}
Tey.Tıwrun  rur\45*<
Jİ386-14Ö4)
ŞırigvsGuxurasO^uur; 
ƏSncay* Mrs*yOf(ij(i |
13
M)
'Zäywn 
9
^
JTatnfiı ' 
/8
]  \\
#  *
  Xafl«ö*t»-Şujur 
/   \
  °  
\
 
< 
ÇQİvJsfaha'* 
/ ’
ŞAMAXI
TəıW
kYı/n»n,
DwijfywKO,
t*0
  V ^ C M ä f'v  
t»)\  ^Pe/laoon
,X«çın
•>UyıJnl
U in c*
BƏfWƏND
-gj-.N  l/M e R Ə N o 'rü M Ə
Q A R A H A O   ( X t ll   XIVssrİOT)
Dağlıq  Qarabağ  Azərbaycan  Respublikası- 
nın  qərb  hissəsində  yerləşir.  Ərazisi  4,4  min 
kv.km  yaxud  Azərbaycan  Respublikasının  ümu- 
mi  ərazisinin  5,1  faizini  təşkil  edir.  1970-ci  ildə 
aparılmış  siyahıya  almaya  əsasən  Dağlıq  Qara- 
bağ  Muxtar  Vilayətinin  150.313  nəfər  əhalisi 
olmuşdur.  Vilayətin  tərkibinə  Xankəndi  şəhəri,
------------------------------------------------------------- 
88
 
---------------------------------------- -------------------
Qafqazda imperiyalar və ermanüərin Azərbaycan arazilərittə köçürülnıəsi
Əsgəran,  Hadrut,  Ağdərə,  Xocavənd  və  Şuşa 
inzibati  rayonları  daxildir.  Bu  ərazilər  tarixən 
Qafqaz  Albaniyasının  (Arranın),  Qarabağ  xanlı- 
ğının,  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin,  Azər- 
baycan  Sovet  Respublikasının  tərkib  hissəsi 
olmuşdur.  İndiki  Azərbaycan  Respublikasının 
tərkib  hissəsidir.  Hazırda  Dağlıq  Qarabağ  və 
Aran  Qarabağ  daxil  olmaqla  (17  min  kv.  kilo- 
metr)  Ermənistan  dövləti  tərəfindən  işğal  edilib. 
Qarabağ  xanlığının,  Azərbaycan  Xalq  Cüm- 
huriyyətinin  və  Azərbaycan  Sovet  Respublika- 
sının  tarixi  sənədlərinə  əsasən,  demək  olar  ki, 
Qarabağ  17  mahala  bölünmüşdür:  Sisyan,  Də- 
mirçi  -  Aslanlı,  Künara,  Bərgüşad,  Bahabyurd, 
Kəbirli,  Talış,  Cavanşir,  Xaçın,  Çiləbörd,  Xırda- 
para  Dizax,  Otuziki,  İyirmidörd,  Qaraçorlu,  Və- 
rənd,  Dizax  və  Açantürk.  Bu  ərazilərdə  yaşayan 
əhalinin,  bir  neçə  kənd  istisna  olmaqla,  bütün- 
lükdə  azərbaycanlılardan  ibarət  olub.  1923-  cü 
ilə  qədər,  yəni  Dağlıq  Qarabağ  Muxtar  Vilayəti 
yaradılana  qədər  Dizax,  Vərəndə,  Çiləbird,  Xa- 
çın,  Talış  məlikliyi Xəmsə adlanırdı.
Qarabağ  xalçası,  Qarabağ  geyim  növləri, 
əltikmə  işləri  nəinki  Azərbaycanda,  hətta  bütün 
Şərq  ölkələrində  tanınmışdı  və  yüksək  qiymət- 
ləndirilirdi.  Qarabağda  özünəməxsus  çəki  və 
ölçü  vahidi  mövcud  idi.  Kənd təsərrüfatında  yük- 
sək  ənənəvi  əkinçilik  və  suvarma  mədəniyyəti
89

---

yaranmışdı.  Qarabağ  şairlərini  birləşdirən  Məc- 
lisi-üns  və  Məclisi-fəramuşan  öz  üslubu  ilə  seçi- 
lirdi.  Qarabağ  musiqi  məktəbi  isə,  hətta  bütün 
Şərqdə  məşhur  idi.  Pənahəli  xanm  Qarabağın 
paytaxtı  olaraq  tikdirdiyi  (1750-1757)  Şuşa  Za- 
qafqaziyanın 
konservatoriyası 
hesab 
olun- 
muşdur.
XVIII  yüzilin  sonları  -  XIX  yüzilin  başlanğı- 
cında  Rusiyanın  Cənubi  Qafqazda,  o  cümlədən, 
Azərbaycanda  işğalçılıq fəaliyyəti  gücləndi.  İbra- 
him  xan  Rusiya  qoşunlarının  komandanı  R.D. 
Sisianovla  (1802-1806)  Kürəkçayda  müqavilə 
bağladı.  Kürəkçay  müqaviləsinə  əsasən,  Qara- 
bağ  xanlığı  məhz  müsəlman  -  Azərbaycan  tor- 
pağı  kimi  Rusiyaya  ilhaq  olundu.  Tarixi  reallığı 
əks  etdirən  Kürəkçay  müqaviləsi,  eyni  zaman- 
da,  Qarabağın,  o  cümlədən,  bu  diyarın  dağlıq 
hissəsinin  Azərbaycan  xalqına  məxsus  oldu- 
ğunu  sübut  edən  ən  mötəbər  sənəddir.  1846-cı 
il  inzibati-ərazi  bölgüsü  zamanı  Şuşa  qəzası 
yeni  yaradılmış  Şamaxı  quberniyasına  (1859-cu 
ildən  Bakı)  tabe  oldu.  1867-ci  ildə  Yelizavetpol 
(Gəncə)  quberniyası  yaradıldıqda,  Şuşa  qəzası 
onun  tərkibinə  verilir  və  ərazisi  bölünərək,  bu- 
rada  daha  üç  qəza  -  Zəngəzur,  Cavanşir  və 
Cəbrayıl  qəzaları  da  təşkil  olunur.  Bununla, 
Şuşa  qəzası  da  vahid  inzibati-siyasi  idarəsini 
itirir.  Belə  bir  inzibati-ərazi  bölgüsü  xüsusi  məq-
90
Qafqazda imperiyalar və ermənilərin Azərhaycan ərazilm na köçüriilməsi
sədlə  həyata  keçirilmişdi.  Bu  islahatlar  ermə- 
nilərin  idarə  sisternində  daha  geniş  təmsil  edil- 
məsinə hərtərəfli  imkanlar açdı.
Dağlıq  Qarabağa  muxtariyyət  verilməsi  Za- 
qafqaziya  federasiyası  və  SSRİ-nin  yaradılması 
prosesləri  ilə  paralel  gedirdi.  1922-ci  ilin  fev- 
ralında  Zaqafqaziya  kommunist  təşkilatlarının  I 
qurultayında  S.Orconikidzenin  sədr  seçildiyi 
Rusiya  Kommunist  (bolşeviklər)  Partiyası  Za- 
qafqaziya  Ölkə  Komitəsi  Dağlıq  Qarabağa  mux- 
tariyyət  verilməsinə  dair  5  iyul  qərarının  qəbul 
edilməsində olduğu  kimi,  onun  reallaşdırılmasın- 
da  da  inzibati-amirlik  üsullarına  əl  atdı.  Zaqaf- 
qaziya  Ölkə  Komitəsinin  27  oktyabr  1922-ci  il 
tarixli  iclasında  Azərbaycan  Kommunist  (bolşe- 
viklər)  Partiyası  Mərkəzi  Komitəsinə  5  iyul  qəra- 
rının  həyata  keçirilməsi  təklif  edildi.  Dekabrın 
22-də  Zaqfederasiyanın  İttifaq  Soveti  Dağlıq 
Qarabağa  muxtariyyət  verilməsinin  sürətləndiril- 
məsi  haqqında  xüsusi  qərar qəbul  etdi.  1923-cü 
ilin  iyulunda  Dağfıq  Qarabağa  muxtar  vilayət 
statusu  verilir.  Azərbaycan  Sovet  Sosialist  Res- 
publikası  adından  1923-cü  il  iyulun  7-də verilmiş 
dekretdə  DQMV-nin  yaradılması  belə  əsaslan- 
dırılır:  "Keçmiş  Rusiya  imperiyasında  milli  azlıq- 
ları  əsarətdə  saxlayan  çar  mütləqiyyəti  hətta, 
azlıqda  qalan  ayrı-ayrı  milliyyətləri  bir-birinin  üs-

---