45
FOB (Lree on boord)-
ən genış yayılmış bazis şərtlərindən
biridir.O,satıcının razılaşdırılmış kontrakta uyğun olaraq
əmtəənin yola salınan limana çatdırılmasına və alıcının
fraxtlaşdırdığı gəminin bortuna əmtəənin yüklənməsi vəzifəsini
bildirir.Məcmu nəqletmə xərcləri məlum ölçüdə satıcının
üzərinə də düşür.
CFR (cost and freight)-
bu müqaviləyə görə, satıcı
eksport olunan yükün yola salma limanına qədər çatdırılması
ilə bağlı xərcləri ödəməlidir.Bu zaman satıcı həm də təyinat
yerinə yükü çatdıran gəmini fraxtlaşdırmalıdır.
CİF (cost inturance freight)-bu da geniş yayılmış bazis
şərtlərindən hesab olunur. Bu praktiki olaraq CFR şərtləri ilə
analoq təşkil edir, lakin ondan fərqli olaraq eksportçu yükün
daşınması prosesində sığorta xərclərini öz hesabına daxil edir.
Əgər kontraktda hər hansı əlavə şərtlər nəzərdə tutulmayıbsa,
onda dəniz sığortası haqqında danışıq (saziş) risklərin
minimum təmin edilməsi (ört-basdır edilməsi) imkanına
malikdir.Bu cür saziş “xüsusi qəza sığortasından azaddır”,
başqa sözlə, sığorta sazişi yalnız gəminin hərəkəti zamanı riski
təmin edir.
CPT(carriage paid to...) –
bu şərt CFR-u xatırladır. O,
malgöndərənin daşımaların şərtləndirilmiş xarici ticarət
kontraktına görə təyinat məntəqəsinə qədər dəyərinin ödədiyini
46
bildirir.Mahiy
yətcə söhbət “frakt təyinat yerinə qədər ödənilib”
şərti haqqında gedir. Satıcının ödədiyi məsrəflərə, eksport
lisenziyasına görə haqq gəminin fraxt haqqı daxildir. Alıcı
yükü şərtləşmiş yerdə qəbul etməyə borcludur, son məntəqəyə
qədər (fraxtdan başqa) yükün çatdırılmasının bütün xərclərini
ödəməlidir.
CİP (carriage and insurance paid to ...)-mahiyyətcə bu
bazis şərti “fraxt ...qədər ödənilib” deməkdir. Yalnız, satıcı
daşımalar zamanı çatdırılacaq yükün zədələnməsi və ya məhv
olması riskinin sığirta olmasını təmin etməlidir( yəni bu
şərtlərə əlavə olunur).
DAF(delivered at frontier)-
bu şərt eksportçunun
importçuya göstərilən sərhəddə və ya məntəqədə göstərilən
təyinat limanına qədər yükün çatdırılması məsuliyyətini öz
üzərinə götürdüyünü bildirir.Digər bazis şərtləri ilə müqayisədə
satıcının üzərinə məcmu məsrəflərin əksəriyyəti düşür. Satıcı
gömrük rüsumlarının, vergilərin və digər ödəmələrin
ödənilməsinə məsuliyyət daşıyır.
DES(delivered ex ship)-
bu şərt eksportlaşdırılan əmtəələr
üzrə nəqletmə xərclərinin paritet bölgüsünü(az-çox bərabər
bölgüsünü) nəzərdə tutur,sığorta və fraxt üzrə məsrəflər hesab
olunur(yəni bura daxil deyil). Satıcı təyinat limanına qədər
yükün çatdırılması üzrə məsrəfləri öz üzərinə götürür. Gəminin
47
boşaldılması, yükün digər nəqliyyat vasitəsinə yenidən
daşınması, gömrük rüsumlarının ödənilməsi kimi bütün
xərcləri alıcı təmin edir.
DEQ(delivered ex qnay duty paid)-
bu şərt öz məzmunu
ilə DES bazis müqaviləsini xatırladır. Bu bazis şərtinə uyğun
olaraq satıcı yükün təyinat limanına kimi çatdırlmasını(yan
almanı) üstəgəl gömrük rüsumlarının ödənilməsini öz üzərinə
götürür.
DDU(delivered duty unpaid)-
bu şərt əvvəlki şərtə çox
yaxındır.Bu bazis şərtinə uyğun olaraq məsrəflərin böyük
hissəsi eksportçunn hesabına aiddir. Eksportçu, təyinat
məntəqəsinə yüklərin çatdırılması üçün zəruri məsrəflərin
hamısını ödəyir,lakin gömrük rüsumlarını ödəmir.
DDP(delivered duty parid)-
xarici ticarət kontraktında
malgöndərənin üzərinə düşən maksimum vəzifələri(məsrəfləri)
əks etdirilir. Eksportçu bu şərtə uyğun olaraq yükləri
importerin məntəqəsinə gömrük rüsumlarını ödəməklə çatdırır.
Yuxarıda qeyd olunan bazis müqavilələri(şərtləri) bu və
ya (digər) başqa cür xarici ticarət münasibətləri praktikasında
istifadə olunur. Başlıca olaraq onlar dəniz yolu ilə nəqletmə
şərtlərinə bərabər formalaşdırılmışdır. Çünki, dəniz gəmiçiliyi-
beynəlxalq nəqliyyat əlaqələrinin başlıca formasıdır. Lakin bu
48
şərtlərdən bəziləri beynəlxalq daşınmaların başqa formalarında:
dəmiryolu, avtomobil,aviasiya formalarında istifadə olunur.
B
eynəlxalq
daşınmalar
haqqında
beynəlxalq
razılaşmalar
və
konvensiyalar.Beynəlxalq
ticarətdə
əmtəələri(yüklərin) nəql edilməsi kifayət qədər mürəkkəb və
bahalı proseduradır.Nəql olunan yüklərlə bağlı risklərin baş
verməsi ehtimalı çoxdur.Belə ki, bu yüklər dənizləri-okeanları
keçir,min kilometrlərlə yol qət edir, bir neçə dəfə bir nəqliyyat
vasitəsindən digərinə yüklənir. Bütün bunlar beynəlxalq
ticarətdə yüklərin nəql edilməsinin razılaşdırılmış şərtlərinin
işlənilməsi zərurətini irəli sürür.
Beynəlxalq nəqliyyat əlaqələrinin beynəlxalq-hüquq
reqlamenti kifayət qədər çoxdan məlumdur.Beynəlxalq
razılaşmalara doğru ilk addım XVII-XVIII əsrlərdə yüklərin
ümumi daşınması qaydaları və sığortalanması barəsində
atılıb.Lakin bu səylər dağınıq şəkildə olduğundan çox vaxt
uğursuzluqla nəticələnirdi. Möhkəm, sistematik və ümumi
qəbul edilmiş danışıqlar və konvensiyalar yalnız XIX əsrin
sonunda öz təsdiqini tapdı.Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin
dərinləşməsi və inkişafının ölçüsü ilə bağlı olaraq yükdaşıma
proseslərinin beynəlxalq norma və razılaşma prinsiplərinə olan
tələbatı artdı.
Dostları ilə paylaş: |