E. M. Hacizadə

 
 
olunması prosesi gedir. Proqnozlara görə yaşadığımız XXI əsrin 60-70-ci illərində qlobol 
energetik  şəbəkələr tam təşəkkül tapacaq, bu reallıq isə öz növbəsində enerji ucuzluğu ilə 
nəticələnəcəkdir. Lakin bu perspektivi gözləmədən öncə iqtisadi bazasını möhkəmləndirmək 
istəyində olan dövlətlər öz milli eneregetik strategiyalarının təkmilləşdirilməsi qayğısına 
qalmağa daha çox önəm verməlidirlər. Burada isə energetikanın ekoloji varisliyinin təminat 
verən, xammal qənaətçiliyi və dayanaqlı rentabellik üzərində qurulan və mümkün olduqca 
tükənən resursdan asılı olmayan, antropogen-bərpaolunan istiliknüvə enerjili energetik 
təhlükəsizlik sistemi yaradılmalıdır. Bununla belə hansı xammal və material mənbəyindən 
qaynaqlanmasına baxmayaraq perspektiv dünya energetikası sosiallaşan iqtisadiyytın xidmətində 
bulunmalıdır. 
 
65

---

 
 
III FƏSİL 
İQTİSADİ VƏ SOSİAL VƏHDƏT 
.1. Ekonomika 
İqtisadiyyat elm olaraq məhdud ehtiyatların faydalı  əmtəələr istehsalında və onların 
insanlar arasında bölgüsündə ictimaiyyatin mümkün həcmdə istifadəsini tədqiqat predmeti 
seçmişdir.  İqtisadiyyat iki spesifik ideya sintezində: «resurslar məhduddur, tələblər intəhasız» 
elmi-təcrübi mahiyyətini təcəssüm etdirir. Praktiki kontekstdə iqtisadiyyat təsərrüfat həyatının 
motivasiyasını şərtləndirir. Terminoloci müstəvidə isə onun ismi kökdə ərəbcə «tədbir» mənasını 
ifadələndirən iq
 
3
 
tisad istilahı ilə uzlaşır. 
İqtisad və iqtisadiyyat anlayışları qlobal sferada başlanğıcını antik yunan filosofu 
Ksenofontun «Ekonomikas» traktatından başlanğıc alır və qeyd lunduğu kimi bir başa ev 
təsərrüfatçılığı mənasını ifadə edir. Bir elm olaraq o, öz predmeti çevrəsində cəmiyyətin və onun 
yaratdığı sistemlərin təsərrüfat proseslərini tədqiqat hədəfi seçmişdir. İnkişaf tapan iqtisad elmi 
cəmiyyət inkişafının bütün mərhələlərində son məqsədini insanların həyat  şəraitinin 
yaxşılaşdırılmasına səfərbər edərək iqtisadi qanunlarnı, problemlərin təhlil və  tədqiqi  əsasında 
fundomental prinsiplərini formalaşdırır. 
İqtisadiyyat empirik bir elmdir. O faktlara və müşahidələrə əsaslanır. Burada məqsədlərin 
fbvqündə faktları bir aryaya gətirərək sistem yaratmaq missiyasi dayanır. 
İqtisadi nəzəriyyə ingilis iqtisadçısı L.Robbinsin tərifində «Müxtəlif istehlak imkanları olan 
maraqlar və  məhdud vasitələr nisbəti arasında insan davranışlarını öyrənən elmdir» kimi 
səslənmişdir. 
Bütün dövrlərdə iqtisadiyyat hansı  əmtəələri,  necə  və  kim üçün istehsal etmək olan üç 
prioritet prinsipdən yan keçə bilməmişdir. 
İnsalara bioloji və sosial tələblər xasdır. Hamı yemək, geyim, mənzil əmtəə və xidmətləri 
birləşdirən rahat həyat istəyindədirlər. Bu yüksək tələbləri müqabilində isə iqtisadi resurslar 
məhduddur.  İstehlak tələblərinin məcmui mövcud resursların istehsal imkanlarını üstələyir. Bu 
fakt iqtisadiyyat elminin təyinatında  əsas götürülür. Buna görə  də iqtisad elmi insanların 
maksimal istehlak tələbləri müqabilində  məhdud resurslardan səmərəli istifadə  və onların 
idarəedilməsi ilə bağlı  məsələləri tədqiq edir. Dünyanın çağdaş lokal və qlobal problemləri: 
qeyri-bərabərlik,  ətraf mühit, infilyasiya, işsizlik, korrupsiya, yoxsulluq öz kökləri ilə  məhdud 
resursların səmərəli istifadə prinsipallığına əsaslanır. 
Resurslar torpaq, kapital, əmək, və sahibkar bacarığı olmaqla əsasən döğrd qismə bölünür. 
Buraya  insan biliyi  və informasiyanı da daxil edirlər. Təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində iqtisadi 
münasibətlər yaranır və bu münasibətlər istehsal, bölgü, mübadilə və istehlakda təcəssüm olunur. 
İqtisadi münasibətlərin daşıyıcıları isə insanlar, onların birlikləri, şirkətlər və dövlətdir[46, 81]. 
İqtisadiyyat sistemləşmə baxımından aşağıdakı  əsas qrupları ifadə 
edir: 
o
 
Xalis kapitalizm; 
o
 
Komanda iqtisadiyyatı; 
o
 
Qarışıq sistem; 
o
 
Ənənəvi iqtisadiyyat. 
Sahəvi obrazda iqtisadiyyatın 
əsas tədqiqat obyektləri 
 
66

---

 
 
aşağıdakılardır: 
 
Makro iqti
/ iqtisadiyyat; 
 
Mikroiqtis
rin davranışı kontektindəki 
sadiyyat; 
zo iqtisadiyyat - regionlar və sahələr iqtisadiyyatı; 
sadiyyat - tam halda ümumi /dövləti obrazda
adiyyat - təsərrüfat prosessinin fərdl vahidlə
iqti
 
Me
 
Meqa və ya inter iqtisadiyyat - dunya iqtisadiyyatı. 
Hər bir iqtisadiyyat sahəsi ümumi olmaqla yanaşı  həm də özünün məxsusi göstəricilər 
sisteminə malikdir. 
İqtisadi problemlərin həlli müxtəlif institusional strukturların təyin və  tənzimləyici 
mexanizmləri vasitəsilə reallaşır. Bu baxımdan ölkələrin industrial inkişafı iki cəhət xüsusunda - 
istehsal vasitələri üzərində mülkiyyət və iqtisadi fəaliyyətin idarəedilməsi koordinsiyası üzrə 
müəyyənləşir. 
İqtisad elminin tədqiqat metodu aşağıdakı şəbəkədə akkumlyasiya olunur: 
 
Eksperimental metod - iqtisadi sistemin bütövlükdə və ya onun ayrı-ayrı stuktur 
hissələrini eksperimentlər vasitəsi ilə tədqiq edir; 
 
İnduktiv metod - faktlardan prinsiplər çıxartaraq nəzəriyyə yaratmağı, xüsusidən 
ümumiyə gediş etməyi ifadələndirir; 
 
Hipotetik-deduktiv metod - makro və mikro səviyyədə ayrı-ayrı iqtisadi proses və 
hadisələrin təhlilinə istinad edən hipotez və uzlaşmalara əsaslanır; 
 
Statistik-zaman təhlili - myəyyən zaman kəsiyində  vəziyyət mahiyyətinə görə 
həmcins olan kütləvi iqtisadi hadisələrin və obyektlərin ümumi tədqiqat 
metodikasını ehtiva edir; 
 
Tarixi-model yanaşma  - öyrənilən gedişatın funksional təkrarlığı  və tarixi 
konteksti şəraitində iqtisadi proseslərin model obrazında təqdimatını şərtləndirir; 
 
Riyazi metod - iqtisadi hadisələrin öyrənişinin riyazi əlamət və simvollarla yazılış 
motivasiyasına əsaslanır; 
 
Mücərrədləşmə metodu - iqtisadi prosesləri tətqiq edərkən təsadufi xarakter 
daşıyan hadisələrin istisnası üzərində qurulur. 
Müasir iqtisadi düşüncəni aşağıdakı iqtisadi sistem və modellər ehtiva edir: 
o
 
XIX əsrin 40-ci illərində Almaniyada təşəkkül taparaq fəhlə sinfinin maraqlarını 
ifadələndirən və sosializmin qələbəsinin labüdlüyünü şərtləndirən marksizm; 
o
 
XX əsrin 90-cı illərində iqtisadi liberializm və sistemli marcinal analiz prinsipləri 
əsasında formalaşan neoklassizm; 
o
 
XX əsrin 50-60-cı illərində C.M.Keynizin nəzəriyyəsini təkrar istehsal prosesinə 
gəlir artımının təsiri - akselerasiya prinsipi ilə dolğunlaşdıraraq dövriyyə çıxarılan 
neokenziyançılıq; 
o
 
Ötən  əsrdə formalaşan cəmiyyətin sosial həyatında iqtisadi proseslərin 
dərindən bilən 
əhəmiyyətini izahlandıraraq, onları müasir texnikanı 
texnokratların aslılığına verən 
- 
neoinstitusionalizm; 
o
 
Sahibkarlıqın azad rəqabətinə nail olmaqla və digər iqtisadi elementlər vasitəsi ilə 
vlət tərəfindən tənzimlənməs ifadə edən neolibiralizm
təsərrüfat proseslərini dö
 
t təşkl etsə də onun sektorial bölgüsü və sahəvi təsnifatı 
vard
nəzəriyyədə iqtisadiyyatın sektorlara bölgüsü aşağıdakı 
konfi
 
 
İkinci sektor - sənaye və tikinti; 
 
Üçüncü sektor - xidmətlər, icarət, nəqliyyat, rabitə, təhsil, elm və sair. 
Çox vaxt birinci və ikinci sektorlar material istehsal sektoru adlanır. Bununla belə 
sektorların real və maliyyəyə bölümü də təsnifatlandırılır. Real sektor əmtəə və xidmətləri əhatə 
edir. Maliyyə sektorunu isə maliyyə-kretik qrupları birləşdirir. 
Bununla belə iqtisadi həyatda rəqəmlərdə ifadə olununan sektorial bölgünün digər 
təsənifat forması da təcrübələndirilir: 
İqtisadiyyat özü-özlüyündə vəhdə
ır. Qənaətə  gəlinmiş iqtisadi 
qurasiyadadır: 
 
Birinci sektor - kənd və meşə təsərrüfatı, ovçuluq, balıqçılıq; 
 
67

---