E. M. Hacizadə

 
 
atom
ı plazmanı yaradaraq boyun olduqları nailiyyətin 
ümayişini keçirdilər. Məhşur rus nüvə fizikçisi «Kürçatov institutu» elmi 
ərkəzinin prezidenti, akademik Yevqeni Pavloviç Velixovun /1935/ 
iyyətə yetişmədə kompyuterlərin köməyi cüzü olmuş, əsas 
işi empirik başlanqıcda nəhəng təcrübi qurğul r həll etmişlər. Bu gərgin 
əməy
inə yetirə bilməz 
 qoyüulmalıdır. 
 energetikasının 
nüvə reaktoru» - 
Ş, Kanada, Rusiya, 
Yapo
10 milyard avro 
ələr  kvar-qlyuan 
dərəcə  səviyyəsi
İndi isə bu miq
qurulmuşdur. On
Tokomak p
xamal tələbində 
mükəmməlik faktoru və rentabellilik aspekti ilə bağlanılır. Lakin buna 
nerjisinin inkişaf perspektivləri onun təkcə energetik gücü ilə fərqlənmir. SES-
lər ya
ji çirkli texnoloji 
 enerjisi rəqabaətqabiliyyətli ilə gələcəyin tövhəsidir. Bu reallıq isə bizi atom əsri adlanan 
yaşadığımız uzun yeni bir dövrün, növbəti intibah zamanın ərəfəsində olmasına yəqinlik gətirir. 
Belə bir perspektivin açılışı  qəfil yaranışlı olmamışdır. Bəşəriyyət atom enerjisini ram etmədə 
çox səylər göstərmiş, uzun bir ekspremental məsafəə qət etmişdir [106]. 
XX yüziiliyin sonlarında fiziklər istiliknüvə reaksiyasının kedişində onun əsas 
parametirlərinin qaldığ
n
m
təbirincə «bu nail
a
li, müdhiş  səyli mərhələ dünya vergi ödəyicisinə 30$ milyarda başa 
gəlmişdir» [133]. 
Alimlər nüvəistilik enerjisinin alınması prosesində  çətin tədqiqatlara 
rəğmən müəyyən etmişlər ki, müvafiq layihələri heç bir dövlət təkbaşına yüer
və burada hökmən ümum səylər və birgə elmi-texnik və maliyyə potensialı ortaya
Buna görə də hazırda nüvəistilik enercntikası sferasında beynəlmiləl olan atom
tullantılarını əsasında helimun alınması şərtli «Beynəlxalq ekspremental istilik
BEİR layihəsi üzrə  fəaliyyət reallaşmaqdadır. Bu miqyaslı layihə AB
niyanın kimi möhtəşəm ölkələrin və AB-nin potensialını birləşdirərək 
həcmində olmaqla 30 ilə hesablanmışdır. Artıq layihə üzrə aparılan təcrüb
adlanan plazmanın kəşifini imkanlı etmişdir. Hazırda isə bu və ümimi tədqiqat çevrəsində 
maddənin yeni aqreqat - subnüvə halı üzərində tədqiqatlar aparılır. 
İstiliknüvə sintezi Günəş və ulduzlaran enerjisini ehtiva edərək yüngül atomların əzəmətli 
qravitasiya gücü ilə yaranır. Burada hidrogen nüvəsi toqquşaraq misilsiz səviyyədə enerji 
ayrılmasına səbəb olur. Onun Yer planetində cilovlanması intəhasız enerji təchizatının 
yaradılmasına imkanlar açacaqdır. 
İstilik nüvə reaksiyasının müasir prespektivli qurğusu kimi tokomak qurğusu çıxış edir. 
BEİR layihəsi üzrə qurğu da tokomaq analoqludur. Müvafiq qurğularda plazmanı 100 milliyon 
ndə  qızdırmaq mümkündür. Əvvələr belə  hərarətin alınması  ağılasığmaz idi. 
yas fəth və  qət edilmişdir. Artıq müasir dünyada 300-dən çox tokomak 
ların isə yalnız 10%-i işləməkdədir. 
rinsipcə təhlükəsiz bir qurğu hesab olunur. Ənənəvi İES-lərdən yüz min dəfə az 
bulunaraq il ərzində yalnız bir neçə yüz kiloqram litium maddəsi sərf edən bu 
qurğuları əhalinin sıx məskün olduğu məntəqələrdə belə quraşdırmaq təhlükə törədmir. Litium 
xammalını isə çox geniş bir məkanda  əldə etmək mümkünatlıdır. Passiv təhlükəsizliyə malik 
istiliknüvə reaktorunda Çernobıl AES-ində olduğu miqyasda qəzanın törənməsi imkanlı deyildir. 
Burada reaksiyon konstruksiya qəzanın özübaşına sovuşması  şərtliliyinə  əsaslanır. Digər 
tərəfdən müvafiq reaktorda yanacaq həcminin cüzülüyü: bir partiyanın 10 ilə hesablanan həcmi 
də fəsadı təhlükə fəsadını məhdudlaşdıran amillə sırasındadır. 
Dünyanın heç bir yerində  hələ istiliknüvə xüsüslü elektirk stansiyası  fəaliyyət göstərmir. 
Bu prosesin ekspermental dövriyyəsinin tam başa çatmaması, tamamlanmayan texnoloji 
baxmayaraq istilik nüvə perspektivi reallıqdır. Proqnozlara görə nüvəistilik 
təyinatlı ilk elektrik stansiyası XXI əsrin 40-cı illərində  fəaliyyətə başlayaraq 
dünya energetik bazarını köklü təbəlludatlara uğradacaq, sonra kı onilliklərdə isə 
sivilizasiyanın bütün guşələrində yeni texnoloji inqilabi dəyişikliklərə  səbəb 
olacaqdır. Energetik inqilab neftinin dünya təsərrüfatındakı hegemonluğunu 
sarsıdaraq iqtisadiyyatın trasformasiyasını sürətləndirəcək, korporotiv çevrilişləri 
qaçılmaz edəcəkdir [106, 133]. 
İstiliknüvə e
radan çaylar, termal enerji mənbələri məhdud, külək enerjisi cüzüdür. Ekoloqların təmiz 
sandığı Günəş enerjisinin batereyaları - fotoelementlər istehsalı isə ekolo
 
63

---

 
 
proseslə bağlıdır. Elektormobillərin geniş miqyaslı istehsalı isə  hələ ki, mifik olaraq 
qalmaqdadır. Bu görüntü isə akkumlyator batareyalarının qeyri-adekvatlığı ilə uzlaşdırılır. Bir 
cəhəti də xüsüsi olaraq vurğulamaq lazımdır ki, nəqliyyatla təsərrüfat həyatının digər sahələrinin 
energetik istehlak payı yetərli fərqlidir.  Belə ki, bütün avtomobillər elektrik stansiyalarında 
istehsal olunan enerjidən iki dəfə çox enerji istehlak edirlər. Məhz bu amildən çıxış edərək ABŞ 
prezi
ində pul vəsaiti 
rogen yanacağında 
 enerji mənbəyinə 
siyasının yenidən 
rəkətə gətirəcəkdir. 
ərqlidir. «Ceneral 
 artıq «Hidrogen-3» adlanan müvafiq tipli avtomobil hazırlanmışdır. 
Proqn
yanacaq doldurma 
əsələ deyildir. Onun alınması 
hələ 
çıxaracaq, «qara neft sivilizasiyasını» həqiqətdə «ağ üzlü 
hidro
nüvəsinin dəmir-nikel təyinatlı klassik 
nəzər
sına malikliyi ilə praktiki sarıdan 
tükən
da fərqli aspekt
Avstrvliya, Bra
milyon ton hesa
enerjisi tullantıl
lərdən həm də 
şirin su ilə  təch
bioloji-sosial m
ki, yaxın gələcəkdə praktiki variant olaraq suyun 
şirinl
denti kiçik Corc Buş /1948/ «azad avtomobil», «azad yanacaq» ideyalarına  əsaslan 
hidrogenlə  işləyən avtomobillər üzərə elmi-tədqiqatlara 2$ milliyard həcm
ayrılmasına sərəncam vermişdir. Nə üçün müvafiq qərar avtomobillərin hid
işlənməsi ilə məhdudlaşmışdır. Bu məntiqilik ilk növbədə avtomobillərin lokol
malikliyindən irəli gəldir. Digər tərəfdən hidrogen avtomobil konstruk
qurulması prosesini tələb etmir. Sadəcə mürərriki benzin əvəzinə hidrogen hə
O, həm də istiliktörətmə qabiliyyətinin üstünlüyü və ekoloji təmizliyi ilə  f
motoros» firması
ozlara görə yaxın 10 il ərzində ABŞ-da 10 min sayda hidrogen 
stansiyasının fəaliyyət göstərəcəyi ehtimal olunur. Avropada da müvafiq işlər rəğmən 5 milyard 
avro həcmində  vəsait ayrılmışdır. Çin isə 2010-cu il üçün bir neçə milyon hidrogen yanacaqlı 
avtomobil istehsal edəcəyini planlaşdırır. 
Məlumdur ki, hidrogen kainatda ən geniş yayılmış maddədir. Planetdə intəhasız həcmdə 
geniş yayılmış suyun əsas tərkib komponentini də hidrogen təşkil edir. Bu həqiqət isə ən primitiv 
kimyəvi bilikləri olan insanlara suyun hidrogen və oksigen atomlarından ibarət olaraq H
2
O 
formullu təyinatından tanışdı. Hidrogen enerjisindən istifadə  əslində praktiki olaraq sudan 
elektrik almaq deməkdi. Reallıq belədir: bir stəkan su da bir çəllək benzin əvəz edəcək qədər 
enerji toplumu vardır. Lakin bu enerji sudan qoparmaq da asan m
ki, mürəkkəb və daha tutumlu digər enerji sərfi ilə mümkünatlıdır. Hazırda bu sayaq işlər: 
hidrogen nüvəsinin birləşməsindən enerjinin ayrılması prosesi hidrogen bombasında tətbiq 
olunur. Hidrogenin istehsal rentabelliyi həllini taparsa, o üzvi yanacaqları: daş kömürü, nefti və 
qazı energetik dövriyyədən tam 
gen sivilizasiyası» əvəz edəcəkdir [133]. 
Alimlər Yer kürrəsinin «qaz nəfəsli» olduğuna çoxdan diqqət yetirmişlər. Bu yer səthinə 
helium və hidrogen çıxışında daha çox müşahidə olunmuşdur. Məsələnin beləliyi alimlərin bu 
qazların harada konsentrasiya olduğuna nəzərlərini yönəltmişdir. Sovet geoloqu professor 
V.N.Larin hələ ötən  əsrin 70-ci illərində Yer 
iyyəsindən fərqli olaraq, onun hidrid tərkibliliyi haqqında yeni hipotezi irəli sürmüşdür. 
Hidrogen konsentrasiyasının  ən mühüm çıxış məntəqələri kimi isə riftogenezin - yer qabığının 
zərif qatlarında, uğurlu məntəqələr kimi isə Baykal gölü. İslandiya,  İsrail, Kanada, ABŞ-ın 
Nevada ştatıı zonaları müəyyən edilmişdir. Müvafiq nəzəriyyə görə planetin bu zəif nöqtələrində 
qazma işləri aparmaqla 10 km
2 
zonada il ərzində 100-200 milliyon ton şərti y1anacaq almaq 
mümkündür. Mobil nəql sistemi qurmaqla isə bütün planetitəmin hidrogen yanacağı ilə  təmin 
etmək olar. 
Atom enerjisi milliyon dəfələrlə çox enerji konsentrasiya
məz energetik mənbə rolunda çıxış edərək digər anoloqlarına nisbətdə prinsipal strateci 
mahiyyət daşıyır. Bu prinsipiallığı siyasətçilər də bölüşürlər. Onun ehtiyatlar və material tutumu 
lidir. Ənənəvi AES-lərin xamalı uranın əsas planetar ehtiyatları Şimali Amerika, 
ziliya və  Cənubi Afrikadadır və xeyli miqdarda da Rusiyada cəmləşməklə 1,5 
blanır. Daha 0,9 milliyon ton onun əlavə ehtiyatın olması  təxmin edilir. Atom 
arı da nisbi az həcm tutur və onun lokallaşması imkanları da genişdir. AES-
suyun şirinləşdirilməsi üçün istifadə edilir. Bəlli ki, planet əhalisinin 30%-inin 
izatı normal səviyyədə deyildir. Bir sıra ölkələrdə  şirin su problemli mühüm 
əsələ olaraq qalmaqdadır. Suyun şirinləşdiriliməsi və nəqli prosesi yetərl olaraq 
enerjitutumludur. Alimlər hesab edirlər 
əşdirilməsi prosesində nüvə-istilik enerjisi daha dolğun çıxış edəcəkdir. 
Müasir dünyada energetik sistemlərin ümümiləşməsi, vahidləşmiş mərkəzlərdən generasiya 
 
64

---