E. M. Hacizadə

 
 
resurslarının istehlakçısı, inkişaf etməkdə olan ölkələr isə onların istehsalçısı və ixracatçısı kimi 
çıxış edirlər. Eyni iqtisadi məkanda təbii ehtiyatların mövcudluğu sənaye istehsalının, 
ümumiyyət isə iqtisadiyyatın  əlavə inkişafına səbəb olur. Bununla yanaşı  təbii ehtiyatların bol 
olduğu ölkələrdə çox hallarda onlardan israfçılıqla istifadə edilir. Ək qütbdə isə, yəni təbii 
resurs
ək olar [77]. 
iyyəsinin də  əhəmiyyəti mühümdür. Bu 
nəzər
958/ tərəfindən  əsası qoyulan 
əsrin birinci yarsında intensiv davamlılıq əldə etdi. 
 
         
q, nəzəri konstruksiya/ 
.Launxardtın «Sənaye 
müəs
it və resurslar mövcudluğu istehsalın yerləşməsini  şətləndirən mühüm amildir. 
Məhz
ların qismən məhdudluğu məkanında ETT-nin geniş inkişafına rəğmən resusrlardan 
səmərəli istifadəyə strategiyası hakim kəsilmişdir. Bu da həmin ölkələrdə iqtisadi inkişafın 
səviyyəsi ilə şərtlidir. Müvafiq reallığa əyani nümunə kimi lazımı mineral xammalın ABŞ-da 15-
20%-nin, Qərbi Avropa ölkələrində 70%-ə  qədərinin, Yaponiya isə 90%-dən çoxunun idxal  
potensialına əsalandığını göstərm
Göründüyü kimi, iqtisadi artım yalnız resursların nağdlılığı yox, onlardan səmərəli istifadə 
kombinasiyaları qurmaq təşkil edir. Hər bir resurslar digərindən aslı olaraq dəyişkənliyə məruz 
qalır. ETT-nin inkişafı az xammal, material və enerji tutumlu texnologiyaların yaranışı, yeni 
enerji və xammal növlərinin mənimsənilməsinə  və başlıca olaraq məhdud təbii ehtiyatlardan 
geniş istifadəyə rasional yanaşma ənənəsi gətirir. Bu xüsusiyyət iqtisadi tərəqqi etmiş çox azsaylı 
ölkələrə xasdır. 
Dünya iqtisadiyyatında təkamüllü formalaşma kontekstində  təbii resursların yerləşməsi 
aspekti ilə yanaşı istehsalın yerləşməsi nəzər
iyyənin iki yüzillik salnamə tarixinə malikliyəinə baxmayaraq onun əsl intibah zamanı ötən 
əsrə təsadüf edir. 
Alman iqtisadçısıları Yoqan Henrix Tyunen /1783-1850/, Karl Vilhelm Fridrix Launxardt 
/1832-1918/, alman şərqşünansı Albert Fridrix Veber /1868-1
istehsalın yerləşməsi nəzəriyyəsi XX 
 
 
 
 
 
 
 
                  
H.Tyunen             V.Launxardt                  A.Veber 
İstehsalın yerləşməsi nəzəriyyəsi müvafiq intensiv davamlılıq aspektində  əsaslı olaraq üç 
istiqamətə ayrılır: 
 
klassiklərin  ənənəsini davam etdirən «təmiz» /dəqi
nəzəriyyənin qurulması; 
 
yeni amil, şərt və aspektləri əhatə edən daha geniş nəzəriyyənin yaradılması; 
 
iqtisadi tarazlıq müstəvisinin modelləri  əsasında yerləşmə  nəzəriyyəsinin 
konstruksiyalaşdırılması. 
«Təmiz» yerləşmə  nəzəriyyəsi üçün nisbi sadə situasiya və problem seçimində  dərin 
kəmiyyətli analiz xarakterikdir. Bu analiz riyazi düsturlana əsaslan məkanın hədəsi ölçüləri və 
iqtisadi davranışın dəqiq qaydalarının təyinatı ilə  səciyyəvidir. Qeyd olunmalıdır kı, təmiz 
yerləşmə  nəzəriyyəsi Y.Tyünenin «Təcrid olunmuş dövlət» və V
issənin yerləşməsi» konsepsiyalarından quruluş almışdır. 
Yeni amil, şərt və aspektləri  əhatə edən  daha ümümi nəzəriyyəsi  isə  əlavə olunana və 
ümumləşdirilən yanaşma və  nəticələri birləşdirir. Bu nəzəriyyə üçün dəyişən qiymətlər, renta, 
tələb və  təklif funksiyaları  və digər dinamik elementlər tətbiq etməklə  xərclərin 
minimumlaşdırılması, gəlir və mənfəətin maksimallaşdırılması strategiyası xarakterikdir. 
İqtisadi tarazlıq müstəvisinin modeli nəzəriyyəsi  digərləri ilə müqayisədə fövqaladə 
mürəkkəbliyi ilə  fərqlənir. Belə model yerləşmənin bütün özəl nəzəriyyələrini sintez edərək 
hərtərəfli riyazi qaydalılıq və hesablama tələblidir [82, 117]. 
Təbii  şəra
 bu konfiqurik vəhdət təbii resurslarla istehsal yerləşməsinin mobtlliyini artıraraq onu 
 
79

---

 
 
balaslaşdırır və uyğun mülayim həddə yetirir. 
Sosiallaşan iqtisadiyyat nə qədər insan idrakına arxalansa da onun reallaşması digər iqtisadi 
resursların da mövcudluğunu tələb edir. Burada hipotetik görüntü deyil, real varidat dominantdır. 
Bütün maddi və  mənəvi resurslar insan idrakının elmi-emprik kombinasiyalarına söykənərək 
inkişaf mexanizmi əldə edir. Buna görədə sosiallaşan iqtisadiyyatın formalizasiyası  və onun 
tədqiq analizi resurslar nağdlığının təhlili ilə uzlaşdırılmalıdır. 
 
 
4.2. Ölkələr tipologiyasi: mahiyyət və əhəmiyyət diapozonunda 
 
illi xüsusiyyətləri və yerləşməsinə görə də müxtəlif çalarlıdırlar. Bundan başqa 
obyek
t
lənir. 
ks etdirə bilməz. Mükəmməl tipologiya göstəricilərin və onların unikal 
laqələndirilməsinin maksimal diferensiyasını tələb edir. Çox məsələlər isə bu 
lkələrdəki sivilizasiyanın dayanaqlılıq xüsusiyyətlərinin təsiri ilə xarakterizə 
dilir. Ölkə inkişafının real səviyyəsinin görüntü aydınlığı onun digər ölkə ilə 
üqayisəsində anlaşılır. Burada yalnız ÜDM səviyyəsi kamillik şərti kimi qəbul olunmur. Yeni 
əhsul istehsalının dövriyyəsi, emalın ölçüləri, industrial səviyyə, aqrar sektorun inkişafı, 
əqliyyat-kommuniukasiya optimallığı, infrastruktur, xidmət və sofitizasiya amilləri mühüm 
yırlar. Ölkə də istehsal məhsuldarlığı və onun yeni assortimentlər yaratması, elmi-
lı və onun balaslılığı kimi göstəçricilər 
də rey
ixtisasla
bə
As
Müasir dünyada müəyyən  ərazidə  məskunlaşmış beynəlxalq hüququn subyekti kimi de-
yuro və de-fakto qəbul edilmiş, dövləti sənədləşmiş müstəqil və ya özünü idarə edən insan 
birlikləri 230-dan çox dövlətdə  cəmləşmişdir. Bunlardan 184 dövlət BMT-nin üzvüdür 
/01.01.2004/ Yer kürəsinin bu ilk makrokosmik tərkib hissələri öz sahəsi, əhalisi, iqtisadi-mədəni 
inkişafı, etnik, m
tiv olaraq bu dövlətlər tarixən təşəkkül tapmış onlara məxsus inkişaf xarakterinə, 
xüsusiyyətlərinə, bəşəri tarixinin indiki mərhələsindəki və dünya  əsərrüfat sistemindəki roluna, 
yerinə müvafiq olaraq da təsnifata məruz qalmışlar. Ölkələrin rancir və reytinq düzümü 
müxtəlifliyi ilə fərq
Dünya bankının və BMT-nin ticarət və inkişaf konferensiyası YNKTAD-a görə ölkələrin 
reytinq düzümü əsasən bu dövlətlərdə adambaşına düşən ÜDM ilə ölçülür. Lakin buna 
baxmayaraq heç bir göstərici ölkələrin tipoloci xüsusiyyətlərin ayrılıqda tam 
ə
ə
ö
e
m
m
n
əhəmiyyət daşı
texniki, innovasion məhsul verimi, idxal və ixrac potensia
tinq düzümünü formallaşdırır. Sonda bütün məhsulldarığın adambaşına düşən ölçüsü bütün 
şərtləri daha da kəskin və effektivli edir. 
İnkişaf etməkdə olan ölkələrə yadım məsələsində BMT-nin 
ş ı ıl ış təsisatlarından biri kim
d r m
i Dünya Bankı fəal iştirak edir. Bu bankı 
zən Beynalxalq Yenidənqurma və  İnkişaf Bankı  və Beynalxalq İnkişaf 
sosasiyası da adlandırırlar. 
əlirlərə malik ölkə hökü
Aşağı  g
mətləri DB-dən qrantlar, faizsiz borclar və texniki 
yardımlar alırlar. Bu borclar 35-40 illik müddətləri əhatə edir və həmin müddətin 10 ili güzəşli 
dövr kimi qəbul olunur. Belə maliyyə resurslu yardımları dünyada mühüm maliyyə institutu olan 
BİA-da təqdim edir. BİA-nın kreditləri DB tərəfindən ayırılan maliyyə yardımının ¼ təşkil edir. 
BYİB-dən borc alan ölkələrin isə kommersiya banklarına nisbətdə kredit qaytarma imkanı daha 
uzun müddəlidir. Bu kreditlər 3 ildən 5 ilə qədər güzəşli dövrü əhatə etməklə 15-20 il müddətinə 
verilir. Muvafiq borcları alan ölkə  həmən vəsaitləri konkret proqramlar əsasında, xüsusən 
yoxsulluqun aradan qaldırılması, sosial xidmətlərin göstərilməsi,  ətraf mühitin qorunması  və 
iqtisadi artım templərin yüksəldilməsinə  məsrəf edirlər. Praktiki olaraq BYİB öz resurslarını 
dünya maliyyə bazarlarında səfərbər edir. 
«AAA» reytinqinə malik olaraq DB sonradan aşağı faizlərlə kreditlər vermək üçün maliyyə 
resurslarını səfərbər edən istiqrazlar buraxır. DB-nin tərkibinə BYİB və BİA-dan başqa daha üç 
təşkilat daxildir: 
 
Özəl sektora investisiyalar cəlb edərək yüksək risklə bağlı olan ölkə və sahələrə 
yardım verən Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası; 
 
80

---