E. M. Hacizadə

 
 
Bununla belə ölkələr ictimai-siyasi oriyentasiyasına görə  də  fərqlənirlər. Bu sırada tipik 
olara
ərbi düşərgəlik imkanlarını artırır, dövlətə yeni 
təbəll
 
oriyası tətbiq olunur. 
runa uyğun olaraq regional 
sistem
şma kimi təcəssüm olunur. 
ə onlar arasında qarşılıqlı 
rabitə
ilə  sıx  əlaqədar olaraq əməyin coqrafi bölgüsünün nəticəsində istehsal, 
resur
dir. İxtisaslaşma ölkənin ayrı-ayrı hissələrinin malik olduqları məxsusi 
təbii,
ıdakı üç əsas formatik vəhdətdə quruluş alır: 
q kommunist recimli ölkələr daha çox təsnifat çələnginə ahəng gətirir. Bir partiyüalı 
kommunist recimlər Şimali Koreya, Kuba, Vyetnam və Çində təzahürlərini qorumaqdadırlar [76, 
82, 120]. 
Hər bir ölkənin səciyyəvi cəhətlərinin təhlili iki əlamətdar göstərici - sahə  və  əhali 
parametrləri ilə ölçülür. Müasir iqtisadi inkişaf diapozonunda bu parametrlər xüsüsi əhəmiyyət 
daşıyırlar. Sahə  və  əhali sayı ölkə manevrliyinin və mobiliyinin trasformasiyasında  ən mühüm 
vektorial kefiyyət və kəmiyyəti xarakterizə edir. 
Sahə təbii resursların çeşidi geosiyasi və h
üdatlarda inkişaf və transformasiya üçün imkanlar açır. 
Əhali sayı  əmək resurslarının, daxili bazarın və  hərbi potensialın ölçülərində  əks olunur. 
Müasir reallıqlar belədir ki, çağdaş zamanda, indiki şərtlər və şərait kontekstində heç bir ölkə azı 
50 milyon əhalisi olmadan «nəhəng dövlət» roluna iddia edə bilməz. 
 
 
4.3. Lokal iqtisadi rayonlaşma 
Fransız mənşəli istilah olaraq rayon  hərfi mənada  şua, qövs anlamlarını ifadələndirir. 
Təcrübələnən geniş interpetasiyada isə rayon hər hansı bir ərazi bölgü sistemində taksonomik 
vahidi səciyyələndirən qenesiz və qarşılıqlı rabitəli komponentlər 
vəhdətində akvatoriyanın da şamil olunduğu bütöv terretorial məkanı 
təcəssüm etdirir. «Rayon» və  «reqion» anlayışlarının sinonimatik 
əlaqəliliyinə  nəzərən praktikada geniş diapozonda daha çox reqion 
kateq
Ölkələr birliyində ehtiva olunan regional vahid, dövlətdaxili regionalaşmadan bir sıra 
spesifik cəhət və xüsusiyyətləri ilə  fərqlənir. Ölkənin daxili struktu
 nəzəri və empirik aspektdə əksərən iqtisadi rayonla
İqtisadi rayonlaşma xalq təssərüfatının ixtisaslaşmış hissələri v
dən törənən istehsal güclərinin ərazi strukturda quruluşunu ehtiva edir. Bu proses ölkənin 
inzibati-ərazi sistemi 
s, sosial və siyasi xarakterli faktorların məcmu təsirindən formalaşır. Burada təyinedici amil 
kimi ixtisaslaşma çıxış e
 tarixi, sosial-iqtisadi xüsusiyyətlərinə  nəzərən  əmək bölgüsündə  məhsul və xidmətlərin 
istehsalının müəyyən növləri üzrə  təyinatda dövlət  əhəmiyyətli sahələrin reqional üstünlükdə 
irəliləyişinə təkan verir. 
İqtisadi rayonlaşma aşağ
I.iqtisadi. - ölkənin vahid xalq təssərufatının müəyyən yardımçı  və xidmətedici 
istehsallarını əhatə edən ixtisaslaşmış ərazi hissəsi kimi; 
II.milli: - rayonun əhalisinin milli tərkibinin tarixən ənənələşmiş əmək, mədəniyyət, məişət 
və sonrakı yeni yaranışlarının birləşdirən kontekstdə; 
III.inzibati: - ölkənin inzibati-ərazi quruluşunu və iqtisadi rayonlaşma vahidliyini təyin 
edərək müstəqil səmərəli inkişaf və ərazi əmək bölgüsündə rolunu möhkəmləndirən aspektdə. 
Daha geniş təsnifatda iqtisadi rayonlaşma aşağıdakı prinsiplər üzrə təsnifat tapır: 
 
müstəqillik prinsipi - hər bir region iqtisadi və sosial suverenitetə, ərazinin sosial-
nin həllində nisbi 
r  əsasında 
ölgələrdən 
onal bazarın 
alik rayonlar yuxarı 
iqtisadi və siyasi inkişafının strateci və taktiki məsələləri
müstəqilliyə malik olmalı; 
 
özünüinkişaf prinsipi - regionların inkişafı daxili təzadlar və  əksliklə
yerli potensialdan istifadədə təmin edilməli; 
 
özünütəminat prinsipi - ilk vacib tələbat malları və əmətəələrin başqa b
alınması ilə yanaşı, üstün nisbətdə daxili istehsala əsaslanan regi
formalaşdırılması zəminində təchiz olunma; 
 
nümayəndəlik prinsipi - aşağı taksonomik ranqlara m
 
83

---

 
 
instansiyalara idarəetmənin ayrı-ayrı funksiyalarını deyil, həm də  ərazinin 
əlahiddə obyekt və hissələrini də həvalə edirlər; 
 
özünüidarəetmə prinsipi - hər bir regionda təsbit olunmuş hüquq və funksiyalara 
müvafiq olan sərbəst idarəetmə orqanları yaradılimalı; 
formada reallaşdırılması, nümayəndəlik, icra 
ralı yerli resurslar bazasına 
aliklik və siyasi-iqtisadi potensiallılıq faktorları yer almışdır. Müqabil meyarlar və elementlər 
bəkəsində olmaqla iqtisadi rayonlaşma həmçinin reallaşma aspektində  də adekvat tələblər 
 başlıca olaraq tənizmləmə  və idarəetmə vektorları ilə 
ağlanılır. Bütün müasir iqtisadi sistemlərdə olduğu kimi iqtisadi rayonlaşma  şəbəkəsində  də 
dövlə
anan iqtisadi metod 
ti, mütləq ehtiyatlar 
ında dövlət 
nzimləmə iqtisadi 
r təbiətindən irəli gəlsə də, heç də optimallığı tamılıqla şərtləndirmir. 
Bu s
elə iqtisadi 
r
edərək yeni ümum geosiyasi və geoiqtisadi gerçəklikləri inteqrasiya 
dövri
rına 
baxm
şma adlanan 
yeni m
lın, işçi qüvvəsinin, daha 
çox i
dan vahid 
ma
sosial-in
dominantl
a planetin informasiyalıq səviyyəsi elm və texnikanın, 
en
müəyy
təsərrüfat
verərə
yyəni əhatə edir. Beynəlmilləşmənin 
 
özünümaliyyələşdirmə prinsipi - regionun daxili büdcəsi başlıca olaraq ərazi 
mənbələri hesabına formaladırılmalı; 
 
sosial qanunluluq prinsipi - hər bir insanın hüquqlarının və bütün təsərrüfat 
obyektlərinin fəaliyyətinin aktiv 
hakimiyyəti və  bələdiyyələrin üçün ərazi inkişafı  təmin edən bütün müvafiq 
qərarlar paketində təcəssüm olunmalı. 
İnzibati-ərazi qurumlarda sosial-iqtisadi proseslərin tənzimlənməsi daim mürəkkəb 
məsələlər sırasında olmuşdur. Müasir industrial sistemin təşəkkülü və irəliləyişi müstəvisində də 
qlobal inkişaf senarisinə, sosial tərəqqi templərinə uyğun bitkin palit
m
şə
ehtiyacında bulunur. Bu tələblər isə
b
ti müdaxilə  və  tənzimlənmə dolayı  /iqtisadi/ və birbaşa /inzibati/ olan iki mühüm metod 
əsasında reallaşır [66, 76, 106]. 
Əlbəttə ki, bazar təsisatlı recimlərdə maliyyə-kredit strategiyasına əsasl
prioritet mövqedə dayanır və bu çevrədə onun əsas alətlərini pul-kredit siyasə
norması, banklararası faiz və uçot stavkası, Milli Bankın qiymətli kağızlar bazar
istiqrazları ilə apardığı əməliyyatlar toplumu təşkil edir. İqtisadi metodlarla tə
rayonlaşma çevrəsində baza
ıra da inzibati metodlarla tənzimləməyə  də yer ayrılır. Belə  zərurət xüsusən dövlət 
inhisarının hakim olduğu, direktiv planlaşdırma, xərclər və qiymət nisbətlərinin üstün mövqedə 
dayandığı ümumi və zonal iqtisadi mühitdə əhəmiyyətini nümayiş etdirir. Bununla b
ayonların menecmenti prosesinin müasir spektrində iqtisadi təhlil, plan və proqnozlaşdırma, 
təşkilati, uçot, nəzarət kimi əlahiddə texnoloji funksiyanallığa da əhəmiyyət verilir. 
 
 
4.4. Qlobal və lokal konsensus: qlokalizasiya gerçəklikləri 
 
Yaşadığımız çağdaş zamanda iqtisadi sferada baş verən təbəllüdatlar sivilizasiyanın  ən 
dərin guşələrinə nüfuz 
yyəsinə  çıxartmışdır. Kürreyi ərzin müxtəlif guşələrində yaşamaqla
ayaraq müasir mərhələdə insanlar qarşılıqlı asılılıq və daha sıx təmaslar 
sistemində hərəkət etmək zorunda qalmış, gürəsəlləşmə - qloballa
əzmunlu planetar orbitə qoşulmuşlar.  
Dünya təsərrüfatının əmtəə və xidmətlərin, kapita
sə maliyyə, informasiya və biliyin təcəssümündə vahid bazara çevrilməsi prosesi olaraq 
qloballaşma müsbət və mənfi cəhətləri ilə sürətlə həyatımıza daxil olmaqdadır. 
Qloballaşma kommersiya və bütün insani fəaliyyəti tənzimlənməyə imkanlar yara
liyyə-informasiya məkanını formalaşdırır. Yaşadığımız sivilizasion mərhələnin  ən mühüm 
teqrir amilinə çevrilmiş informasiya resursları isə qloballaşma prosesində  də 
ığı ələ almışdır. Müasir zamand
erji, tele-radio-kommunikasiya və peyk rabitəsində ehtiva olunan yüksək texnologiyalarla 
ən olunur. 
Qloballaşmanın axın gücünə vararaq dünya iqtisadiyyatı istənilən ölkənin milli 
ına  əhəmiyyətli təsir göstərir. Hazırda bu proses ümumdünya məhsulunun 60%-ni 
k 70-80% həcmində xarici ticarət və beynəlxalq mali
yüksək fazası olmaqla qloballaşma həm də neqativ təzahürlüyü ilə ictimai 
 
84

---