E. M. Hacizadə

 
 
Beynəlxal Ticarət Təşkilatı,  İqtisadi  Əməkdaşlıq və  İnkişaf Təşkilatı, Azad Ticarət Haqqında 
Şimali Amerika Sazişi - NAFTA, Merkosur, AND, Laplat, OPEK, ASEAN, Cənubi Asiya 
Assosiasiy
lat, Ərəb Ölkələri Liqası, Mərkəzi Afrikanın Kömrük və 
İqtisadi 
r xüsusi çəkiyə malikdirlər. Sovetlər  İttifaqının 
süqutu
stəqil Dövlətlər Birliyi də regional qruplaşmanın 
yeni b
əmlənməyən bu birliyin strukturunda müxtəlif institutların 
yaran
  cəmləşdirən  ən aparıcı dünyəvi qrum hesab 
edilir
anması misal ola bilər. 
4.6. 
əcminin daha da artırılması, 
burax
ası, Afrika Vahididliyi Təşki
İttifaqı kimi regional qruplaşmala
ndan sonra onun ərazisində yaranmış mü
ir numunəsidir. Hələ möhk
ması kerçəkləşsə də hazırda o dərin böhran içərisindədir [106]. 
Azərbaycan Respublikasının da regional qruplaşmalarda təmsilçiliyi genişlənməkdədir. Bu 
inteqrasiya orbitində Qara Dənizhövzəsi Dövlətlərin Əməkdaşlıq Təşkilatı, GUAM, MDB, İslam 
Ölkələri Təşkilatının və EKO kimi regional birliklər daxildir. 
BMT planetin çoxmilyardlı hissəsini özündə
. Bu baxımdan onu heç də regional təşkilat adlandırmaq olmaz. Bununla belə sahə  və 
universal çoxfunksiyalı iqtisadi qruplaşmasında BMT-yə daxil olan 40-a qədər xüsusi təyinatlı 
təşkilatlar özü-özlüyündə ayrı-ayrı ölkələr üçün regional ittifafqlar funksiyasını yerinə yetirirlər. 
Ölkələrdə siyasi partiyaların hakimiyyətə  gəlməsi və dövlətin maraqlarının dəyişməsi 
zamanı müəyyən ittifaqların parçalanması prosesini qaçılmaz edir. Buna misal olaraq son 10 
illiklərdə Birləşmiş  Ərəb Respublikaları - Misir və Suriyanın, Malaziya və Sinqapur 
Federasiyasının, Bütöv Hindistan Federasiyasının, Mərkəzi Afrika Federasiyasının, Yuqoslaviya 
və SSRİ-nin parçal
Dünya bazari və transmilli korporasiyar 
 
Ayrı-ayrı milli təsərrüfatların bir-bir ilə əlaqəsi dünya iqtisadiyyatında sintez olunaraq onun 
inkişafının  əsas xüsusiyyətləri, meylləri, ictimai istehsalın fəaliyyətinin obyektiv 
qanunauyğunluqları ilə müəyyənləşir. Bununla əlaqədar istehsal h
ılan məhsulun nomenklaturasının genişlənməsi inkişaf etmiş ölkələrdə beynəlxalq  əmək 
bölgüsünü dərinləşdirir. Təbəllüdadlaşan beynəlxalq əmək bölgüsü isə dünya iqtisadiyyatını yeni 
sistem və məzmunda konstruksiya edir. 
Dünya təsərrüfatın subyektləri tərəfindən maddi nemətlərin ümumi tələb və  təklifinin 
qlobal sistemi olaraq ticarət-iqtisadi münasibətlərlə bağlılıqda ayrı-ayrı ölkələrin milli 
bazarlarının məcmusu - dünya bazarı çıxış edir. Mürəkkəbliyi, çoxsəviyyəliliyi, çoxlu müxtəlif 
miqyaslı subyektlərin milli, transmilli şirkətlərin, ölkələrin, qrupların təsir sferası və spesifikliyi 
ilə müəyyən olunan dünya bazarı  həm də, nəzərdən keçirilən interpretasiyadan da daha geniş 
mənaya malikdir. Bununla belə, bazarın formalaşması ictimai istehsalçıların təsərrüfat 
xüsusiyyətlərinin,  əmək bölgüsünün inkişafı  və  dərinləşməsi ilə üzvi surətdə bağlı tarixi bir 
prosesdir. 
Beynəlxalq bazarının tərkib hissəsi kimi, maliyyə bazarı bütün birbaşa investisiyaların 
təşkilatçısı  və  təminatçısı kimi investisiya strategiyasında aparıcı rol oynayır. Maliyyə bazarı 
beynəlxalq iqtisadi qarşılıqlı rabitənin o sferasını  əhatə edir ki, burada kapital və maliyyə 
resurslarının müxtəlif formatlı aktiv mübadiləsi formalaşır. Dünya maliyyə bazarının 
coğra
tə 
götür
əsi cəmləşmişdir. Syurix, 
Frank
fiyasına nəzər yetirdikdə görərik ki, burada artıq mərəkzləşmə  və  təmərküzləşmə prosesi 
gerçəkləşmişdir. Artıq planetin müxtəlif qütblərində maliyyə  mərkəzləri tam fuksionallıqla 
beynəlxalq maliyyə resurslarını inhisara almış, böyük kapital axının mümkün nəzarə
müşdür. Beynəlxalq maliyyə institütları - Beynəlxalq Valyuta Fondu, Dünya Bankı, Avropa 
Yenidərqurma və İnkişaf Bankı və Şərq kürədə İslam İnkişaf Bankının dünya maliyyəsində rolu 
qətiləşmişdir. Maliyyə bazarının mobilləşməsində dünya maliyyə  mərkəzlərinin, fond 
bazarlarının rolu da yüksəlmişdir. Hazırda 13 mühüm maliyyə  mərkəzinin mindən çox filialı 
əhatə edən bank şəbəkəsində dünya maliyyəsinin çox mühüm hiss
furt, London və Lüksenburq bankları qızıl əməliyyatlarında liderlik edirlər. Nyu-York fond 
bircası isə kapital həcminə və əməliyyatlar dairəsinə görə bərabərsizdir. Bu sırada ikinci yerdə 
Tokio fond bircası qərar tutmuşdur. 
Dünya bazarının digər mühüm daxili struktur seqmenti kimi çoxçeşidli əmtəələr sferasında 
tələb və  təklifi balaslaşdıran  əmtəə bazarı  çıxış edir. Bu təsnifatda spesifiklik, dinamiklilik, 
 
89

---

 
 
inhisarlaşma səviyyəsi, qiymətlərin formalaşması  və digər xüsusiyyətləri ilə  fərqlənən dünya 
ticarəti də diqqəti cəlb edir. Onun strukturunun əsas hissəsini sənaye malları - 55-60% və 
xidmətlər - 20-25%, bərabər bölgüdə  hərəyə 10% müqabilində  kənd təsərrüfatı malları  və 
xammal resursları formalaşdırır. Ayrı-ayrı  əmtəələrin strukturuna baxdıqda görərik ki, burada 
neft, neft məhsulları, avtomobil, avadanlıqlar başlıca yer tutur. Müasir mərhələdə dünya 
ticarətinin strukturunda əsas xüsusiyyətlərdən biri beynəlxalq mübadilədə aralıq məhsulun, 
yarımfabrikatlar, komplektləşdiricilər və sairin sürətli artımıdır ki, bu da xarici investisiyaların 
geniş
texnologiyalar, nəzarət və  qərar 
qəbul
 
müas
sinə aparır. Ölkələrin ərazisində yerləşmiş 
tehsal güclərinin və istehsalın müxtəlif alimlərinin sahəsində  şirkətlər dünya bazarının 
subye
y
qabət qüdrətini təmin edir. Belə strateci istiqamət milli 
kapit
 qiymətlər daxili milli bazara nisbətdə daha sərbəstdirlər. Lakin dünya bazarı heç də 
mütlə
larının ümumi tənzimlənməsi reallığa çevrilərsə TMK-ların 
ana ö
lənməsi və şirkətlərdaxili beynəlxalq əməkdaşlığın inkişafı ilə əlaqədardır [120-121, 123]. 
Kapitalın sürətli artımının məşğulluğun məhsul vahidinə nisbətinin  əhəmiyyətli ixtisarı, 
dövriyyə  və istehsalın kompyuterləşməsi, yeni internet 
etmə imkanlarının məsafə asılılığından çıxması köhnə hakim tipli iqtisadi struktura, əməyin 
coğrafi bölgüsünə ciddi təsir göstərir.  İndiki iqtisadi təfəkkürdə informasiya iqtisadi resurs və 
iqtisadiyyatın son məhsulu kimi inkişaf üçün daha mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bitən son 
onilliklərin real həyat faktorlarının strateci göstəricilərində  təşəkkül tapan xarakterik cəhətini
ir informasiya texnologiyalarsız təsəvvür etmək çətindir. 
İqtisadiyyatın qloballaşdırılması istehsal kapitalının mobilliyinin artımında və dünya 
təsərrüfatının oliqopolizasiyasında görünür. Belə ki, xarici kapitalın himayəsində və nəzarətində 
dünya istehsalının 1973-cü ildə 13,2%-i 1988-ci ildə 16,5%-i olmuşdursa, 2004-ci ildə bu 
göstərici  28%-ə çatmışdır. 
Qloballaşma ölkələr arasında rəqabətin güclənmə
is
ktinə çevrilirlər. Burada aparıcı rolda xaricdə istehsalı olan transmilli korporasiyalar - 
TMK və a rı-ayrı ölkələr çıxış edirlər. Konqlamerant çoxmilli, multnasional, transnasional 
qlobal korporativ, xüsusiyyətə malik TMK-lar təsiredici nüfuzları, çoxmilyardlıq investisiya 
qüdrətləri ilə qloballaşma prosesini stimullaşdırırlar. Hərtərəfli mühafizə sistemləri, yüksək 
madi-texniki baza ilə  təchiz edilmiş elmi-tədqiqat institutları, laboratoriyaları, konstruktor 
büroları TMK-nın artan potensialını, rə
alın fəaliyyətinin beynəlmiləlləşdirilməsi, transmilli kapitalın maraqlarının qloballaşması ilə 
və  əvəzlənməsini gerçəkləşdirir. Hazırda dünya təsərrüfatının mühüm mexanizmi kimi onlar 
ÜDM-in 20-25%-nə malik olmaqla beynəlmilləşmənin  əsas hərəkətverici qüvvəsinin özəyində 
dayanırlar. 
Dünya bazarının inkişaf senarisi iki başlıca amildən, TMK-ların dünya iqtisadiyyatına 
nəzarət səviyyəsindən və onların yarandığı ölkələr arasında  əlaqənin intensivliyindən asılıdır. 
Onun fəaliyyətinin başlıca mexanizmi qiymətlərin qarşılıqlı münasibətindədir ki, bu zaman 
beynəlxalq
q sərbəst ola bilməz. Belə ki, onun subyektləri, ayrı-ayrı ölkələr beynəlxalq mübadilədə 
ciddi məhdudiyyətlər qoyurlar və bu məhdudiyyətlər əsasən həmin ölkələrdəki davamlı iqtisadi 
sabitliklə diqtə olunur. Əski proteksionizm və neoproteksionizm meyllərlə müşayət edilən belə 
vəziyyət həmin ölkələrin hökumətlərinin, ayrı-ayrı siyasi qüvvələrin və bu kimi müəyyən 
dairələrin maraqlarından da asılıdır. Elə buna görə də gömrük rüsumları, qeyri-tarif maneələri, 
xarici kapitalın məhdudlaşdırılması, ixracata subsidiyaların ayrılması  və sair bu kimi anoloci 
meyllərin tətbiqinə səylər edilir [30, 48, 106]. 
Dünyanın liberal düzümündə TMK-lar və onların yaradan ölkələr arasında sıx  əlaqələrin 
saxlaması təqdirdə «İmperialist modelin» yaranması ehtimalı böyükdür. Bu cəhət inkişaf etmiş 
ölkələrin nisbətən zəif inkişaf etmiş ölkələrə TMK-lar vasitəsi ilə təsir etməsində özünü göstərir. 
TMK-ları yaradan ölkələrlə onlar arasındakı əlaqələrin zəifləcəyi tədqirdə dünyanın bölgüsündə 
nəhəng TMK-ların bir başa hakimlik modeli formalaşar. TMK-ların öz ana ölkələri ilə 
rabitəsinin saxlanılması  və eyni zamanda dünya qaydalarının tənzimlənməsi perspektivində isə 
ölkələrin xarici iqtisadi əlaqələrdən maksimal mənfəət  əldə edilməsi neomerkantilist modeli 
kerçəkləşəcəkdir. Əgər dünya qayda
lkələrlə əlaqəsi zəifləyədə bilər. Belə olan tədqirdə dünya iqtisadiyyatını koordinasiya edən 
«çoxmilli assosiasiyalar» qaydası yaranar ki, bu da dünya iqtisadiyyatının müvafiq beynəlxalq 
 
90

---