E. M. Hacizadə

 
 
tərəfindən səmərəli bazar mexanizmləri vasitəsi ilə tənzimlənməsini reallaşdırar. 
TMK-ların inkişafı, gücü və beynəlxalq təsir dərəcəsinin artan sürəti 1972-1975-ci illərdə 
BMT üzvülərini bu nəhəng qurumlarda onların fəaliyyətini izləyən, müşahidə edən və müəyyən 
dərəcə də nizamlamağa səy göstərən xüsusi daimi mərkəzin yaradılmasına sövq etdi. İndi TMK-
ların nəhəng birliyi - «500-lər Klubu» dünyada ÜDM istehsalının 30-35%-ni, ticarətin yarıdan 
çoxunu, yeni texniki və texnologiyaların patentinin 80-85%-ni nəzarətdə saxlayır. Müasir 
mərhələdə TMK-larda ərazi diversifikasiyası güclü inkişaf etmiş çoxminli filiallar şəbəki 
yaradılmış  və onlar öz gəlirlərinin 70-80%-ni «ana» ölkələrdən kənarda  əldə etməkdədirlər. 
Beləl
n istismar zonası ilə yanaşı Şərqi 
Sibiri
 Qloballaşma, dünya rentasının artımı şəraitində şəraitində müvafiq 
təbii 
asiya təminatı təşkil etmədədir. İndiki iqtisadi təfəkkürdə informasiya iqtisadi resurs və 
iqtisa
öz material daşıyıcılarından uzaqlaşdırılaraq 
elektr
iklə milli kapitalın fəaliyyətinin beynəlmiləlləşməsinin  əvəzinə transmilli kapitalın 
maraqlarının qloballaşması gəlmişdir [82, 106]. 
Təbii sərvətlərin bolluğu dayanaqlı iqtisadi inkişafa nail olmuş bir sıra ölkələr beynəlxalq 
münasibətlərin yeni səviyyəsinə  qədəm qoyaraq bu resursların reallaşması  şərtlərini və 
qaydalarını diktə etməyə gətirmişdir. İngilis korporasiyası «Bitriş petroleum» 2003-cü ildə TNK-
BP  şirkətini yaratmaqla Rusiyanaın TNK və «Sidanko» neft kompaniyaları üzərində  nəzarət 
qurmağa müvəffəq olmuşdur. Bu kompaniya fəaliyyət göstərə
n neft-qaz yataqlarını,  ələxsus nəhəng qazkondensat stukturu «Kovıktinski»ni da əhatə 
edərək ölçülərinə görə Rusiyada üçüncü neft kompaniyasına çevrilmişdir.  Əgər təcili olaraq 
Rusiya bu sahədə  təxirəsalınmaz tədbirlərə baş vurmazsa bu ekspansiya dərinləşərək digər 
sahələri də əhatə edəcəkdir.
resurslarıın bölgüsü TMK mexanizminə rəğmən inkişaf etmiş ölkələrinin hesabına ayrılır. 
Sivilizasion portnyorluqa keçid şəraitində isə müavaiq rentanın yenidən bölgcüsü qaçılmaz 
olacaqdır. 
 
 
4.7. İnformasiya texnologiyalari və innovasiya nailiyyətləri 
 
Qloballaşma konteksində istehsalın məhdudlaşması, xidmətin artması, texniki dünyanın 
sosiallaşma ilə  əvəzlənməsi, deindustriallaşma,  şəhərdən  ətraf  əyalətə, təbiətin qoynuna axınla 
deurbanizasiya meylinin güclənməsi yeni postindustrial cəmiyyətin həyati yaşayış  tərzinə 
çevrilmişdir. Yeni cəmiyyətin strukturun ən mühüm funksional komponentini isə vurğulandığı 
kimi inform
diyyatın son məhsulu kimi inkişaf üçün daha mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İnsan sosiumunun 
tərəqqisi nəticəsində gerçəkləşən informasion inqilab çağdaş zamanda səmərəli kapital artımını 
qaynaqlandıran əsas mənbəyə çevrilmişdir. İnternet-texnologiyalar, elektron kommersiya və biznes 
genişliyi iqtisadiyyatın bütün sahələrinə nüfuz edərək onu yeni təbəllüdatlara uğratmış və bir qədər 
də virtuallaşdırmışdır. 
Real bazar ölkələrində ÜDM-in dinamik hissəsi informasiya yönümlü sahələr - proqram 
təminatı sferasından, telekommunikasiya, kompüter mərkəzləri arealından hasil olunur. Çağdaş 
mərhələdə  əlavə  dəyər  əksərən informasiya faktorları hesabına təmin edilir. Öz növbəsində 
qeyri-əmtəə  təyinatlı informasiya: maliyyə bazarları, fyüçers, forvart, sığorta və investisiya 
yaranır ki, onlar da öz dövriyyəsinə görə artıq  ənənəvi  əmtəə bazarlarını belə üstələyirlər. 
Pulların demateriallaşması prsesi, onların 
onlaşdırılması vüsət alır. Funksioner pulu virtual ödənişlər sıxışdırır. «İnformasiya 
iqtisadiyyatı» adlanan yeni reallıq dövriyyəyə çıxır. 
Latın mənşəli istilah olan informasiya - informatio bilik, məlumat mənalarını  təcəssüm 
etdirir. İlkin olaraq o insan tərəfindən yazılı, şifahi və digər üsüllar, siqnallarl, texniki vasitələrlə 
verilən məlumat kimi analışılmışdır. XX əsrin ortalarından başlayaraq informasiya anlayışı 
insanlar, insan avtomat, avtomat-avtomat arasındakı məlumat və siqnal mübadiləsi kimi intişar 
tapmışdır [75, 80]. 
Mətn, rəqəm  və  qrafik növlərələ malik olaraq informasiya tstifadə sferasından  iqtisadi, 
texniki  və  genetik çevrədə  təsnifatlandırılır. Ötrülmə spektrində informasiyanı  vizual, audial, 
leptik və maşın informasiyalar olaraq fərqləndirirlər. Yaranış əlamətində isə informasiya cansız 
 
91

---

 
 
təbiəti  əks etdirən - elementar, canlı  təbiətdə  təcəssüm olunan - bioloji  və insan cəmiyyətini 
ehtiv
sitemdə sirkulyasiya olunan istehsal, maliyyə 
prose
informasiyası təyin olunmuş zaman mərhələsində planlaşdırılmış göstəricilərin faktiki 
həmiyyətini tərənnüm edir. 
Normativ-məlumat informasiyası istehsal münasibətləri ilə əlaqədar normativ və məlumat 
Operativ-statistik informasiyalar isə firmanın yuxarı təşkilat üçün statistik fəaliyyətini əks 
etdirə
onun resursları emalının tətbiqi fənni olan İnformatika elmi predmet 
seçm
vidə  təhlil və  tədqiqatlar üçün informasiya 
mənb
a davam edir. İnternet adi hadisəyə çevrilmiş, təhsil sferasında  hamıya 
imka
a edən  sosial  təsnifatlıdır. Təqdimat formasında isə o fasiləsiz  və  fasiləli olan diskret 
formaya malikdir. Onun əsas xassəsini həqiqilik, dürüstlük, tamlıq, qiymətlilik, aktuallıq və 
aydınlıq kateqoriyaları  təmsil edirlər.  İnformasiya vəziyyətin gerçək təəsüratında  həqiqidir. O, 
zaman  tamdır ki, qərar qəbul etməyə yararlıdır.  İnformasiyanın  qiyməti  onun hansı  qərarların 
qəbul etməsinə yardımı ilə ölçülür. Və  nəhayət informasiya aktuallığı  işin xarakteri ilə 
bağlanılır[52, 80]. 
Sosial-iqtisadi həyatın idarəetmə sferasında  ən mühüm informasiya iqtisadi kateqoriyalı 
hesab olunur. İqtisadi informasiya dedikdə  cəmiyyətdə istehsal münasibətlərini  əks etdirən 
məlumatlar sistemi anlaşılır. Buraya iqtisadi 
slərin əhatə edən idarəetmə məlumatları daxildir. 
İqtisadi informasiyaya dəqiqlik, həqiqilik və operativlik kimi cəhətlər xasdır.  Dəqiqlik 
bütün istehlakçılar tərəfindən eynimənalı qavrayışı  təmin edir. Həqiqilik sistemin funksional 
səmərəliliyini mühafizə edən daxil olan və  nəticəli informasiyanın yalnışlığının buraxılış 
normasına təyinat verir. Operativlik isə  dəyişən  şəraitlər kontekstində lazimi hesablamalar və 
qərar qəbuletmənin aktuallığını səciyyələndirir. 
İqtisadi informasiya idarəetmə funksionallığı  və yaranış  məkanı  əlamətli çevrədə  də 
təsnifatlaşdırılır.  İdarəetmə funksiyasına görə informasiya plan-uçot, normativ-məlumat və 
hesabat-statistik bölgüdə təzahür edir. 
Plan informasiyası direktiv xarakterli olaraq biznes planlaşdırmasının müvafiq 
göstəricilərinə nəzarət etmək üçündür. 
Uçot 
ə
xarakterli materialları birləşdirir. 
n məlumatları akummlyasiya edir. 
İqtisadi informasiya idarəetmə səviyyəsində daxil olan - giriş və çıxan - çıxış informasiya 
kateqoriyalarına bölünərək menecment prosesini stimullaşdırır. Giriş informasiyaları iqtisadi və 
idarəetmə funksiyalarını realaşdırmaq üçün firma xaricində daxil olur. Çıxış informasiyaları isə 
bir sistemdən digərinə keçid edir. Bu dairədə bir informasiya həm giriş və həm də çıxış xarakterli 
ola bilər. 
İstehsalatda, texnikada və idarəetmədə EHM vasitəsi ilə emal olunan informasiya - 
informasiya  resursları adlanır.  İnformasiya resursları ölkə miqyasında «milli informasiya 
resursları» adlandırılır [75, 80]. 
İnformasiya və 
işdir. Fundomental elm kimi informatika informasiyaların xassə  və strukturunu öyrənir, 
insan fəaliyyəti iləlı onların toplanması, emalı və ötrülməsini həyata keçirir. İnformatika təbiət 
və fundomental elm kimi də ayrıca predm sahəsinə malikdir. İqtisadi sferada isə informatika 
İqtisadi informatika  elmi  kimi  tədqiqat sahəsidir.  İqtisadi informatika iqtisadi informasiyanın 
hesablayıcı texnika vasitəsi ilə avtomatik emalını reallaşdırır [75]. 
Müasir iqtisadi sistemdə mahiyyətcə istənilən  əmək ölçüsü maddiləşmiş xarakterli 
informasiya ilə  təyin edilir. Bu baxımdan hər hansı texniki mexanizm, maddi prosesin 
reallaşdırıcısı olmaqla yanaşı, həm də digər müstə
əyi kimi çıxış edir. İndi iqtisadi artım material istehsalının enerjisi və istehlakın kəmiyyəti 
ilə deyil, informasiya istehlakından asılıdır.  İnformasiya prosesləri iqtisadi təfəkkürün  ənənəvi 
stereotiplərini təftiş edərək ona çağdaş reallıqlar konteksində yanaşmağı aşlayır. 
Hazırda rabitənin optik xətlərinin buraxılışı saniyədə bir qiqabitə yüksəlmişdir. Bu 
tendensiya artmaqd
nlı olan asan girişli məzmun almışdır. ABŞ və Yaponiyada praktiki olaraq bütün məktəblər 
«beynəlxalq hörmçək toruna» qoşulmuşlar. 
Naqilsiz rabitə sistemi, rəqəmsal texnologiyalar sürətlə inkişaf etməkdədir. Bunlarla yanaşı 
 
92

---